Ус урсдгаас уул ингэж урсана чинээ санасангүй
Монгол их элсийг мориор давах учиртай байжээ
Хэсэг нөхдийн хамт хорио цээрийн сиймхийгээр, хөл хөнгөлөх багахан чөлөөгөөр, шинийн 15-наас урьтаж эх нутгийнхаа баруун хязгаар Алтай их уулс, Их Монгол элсийг зориод ирлээ. Аян замын ганзага нийлж, хүссэн зургаа шуурхай боловч ханатлаа аваад бид буцав.
Монгол угсаатны өв соёлын “Эгэл” гэрэл зургийн төслийнхний санаачлагаар нүүдлийн аж байдлыг сурвалжлахаар явсан нь энэ. Монгол нутагт алсарч элэгдэж, хумигдаж цөөрч байгаа малч ахуй, тэмээнд нуруу ачиж хөсөг нүүх нь алсарсаар байгааг сурвалжлах нь бидний гол зорилго. Ихговийн элсэн манханг давж өвөлжөөд, хавар цухуймагц тал руугаа буцдаг энэ зураглалыг дуран авайдаа буулгаж, түмэн олондоо харуулахыг хичээв.
Энэ зураглал, энэ аялал, энэ сэдлийг манай Пүрвээгийн Баттулга маань нүднээ үзэгдтэл дүрслэн бичсэн байгаа олж үзээрэй.
Бидний очсон эл өдөр Монгол элсний араас дөрөв таван айл зэрэг нүүдэл хийж, Сангийн далайн оролцоо хаваржаанд буухаар эрт хөдлөлөө. Нэг гэрийг буулгаж ачаалахад ихээхэн учир жанцантай аж. Хана, унь, дээвэр туургаа маш тэнцүүхэн хувааж, ачлагны тэмээгээ хомнон, очоод буулгахад амар төвөггүйгээ бодож ачаална.Нэг их сүр дарж, хүн айхаар хогшилгүй ч гэсэн гэрийн дотор, гадна байх зүйлсээ тэмээ бүхэнд тэнцүү ачиж, дөрөв таван тэмээнд хуваана. Эхний тэмээ их гол үүрэг гүйцэтгэж, чиглүүлэх үүрэг хүлээдэг аж. Бусад нь залуу дөнгөж сургаж эдэлгээнд оруулсан тайлган тэмээнүүд байх аж. Энэ нутагт бүх тэмээгээ эдэлгээнд багаас нь сургаж, ачлага уналгандаа дасгадаг сайхан уламжлал хэвээрээ байна лээ шүү. Хавар тал нутаг руу нүүж суурьшснаас хойш тэмээ мал нь дураараа бэлчиж, намар налайхад эрэлд явж цуглуулдаг гэнэ.
Хавар, зунызургаан сарддураараадургисан говийн эзэд, Хүйсийн говьдоо бөөгнөрч тэндээс тэмээчид нь олж, ялгаж, тууж ирнэ гэдэг амаргүй ээ. Тэмээ салхи сөрдөг амьтан болохоор талийж өгнө биз. Хүйсийн, Шаргын говь хүртэл 100-150 км явдаг амьтныг эрэх яаж амар байхав. Тэмээ гэснээс энэ нутгийн говийн хос зогдортууд нь “Төхөм тунгалагийн хүрэн” үүлдрийнх. Ашиг шим нь ноос хийгээд сүү сааль, ихтэйгээс гадна өдөр тутамуналга эдэлгээнд түлхүү хэрэглэдэг нь бусдад дуулгаж, алдаршуулмаар.
Өглөө эртлэн босч гэрээ ачаалж, тэмээн нүүдэл хөдлөхөд дагаадалхаж үзлээ. Урд талын хамар давалгүй хөсгөө гүйцэхээ болив. Яаж ч чадахав дээ. Тэмээ гэдэг урт хөлийн мал. Намайг нэг хоёр алхаж байхад дэнхэн дэнхэн гээд талийж өгнө. Суурийн ахлах Д.Даваасүрэн ах хөтөлж явсан номхон бор морио унуулж би гэдэг хүн Их Монгол элсийг мориор давах боломж бүрдсэн юм.
Миний хувьд бараг агтны нуруунд гаралгүй 20–иоджил болжээ. Баржингийн даваа энэ хавьдаа хамгийн эгц, хамгийн өндөр манхан. Ойролцоогоор далайн түвшнээс дээш 1200 м элсэн манхныг хүн малтайгаа хөвөрсөөр, хөглөрсөөр, нэвсийсээр давна. Хээлтэй бог малд бол хүндээ хүнд. Тамир муутай борлонгууд эцэж сульдаж замд хоцорчих гээд амаргүй.Нүүдлийн хүн тэднийг тэмээ, мориндоо дүүрч уул манхан давуулна.
Энэ аялалаар бид Говь-алтай аймгийн Хөхморьт сумын өндөр настан, эдүгээ 103 насыг зооглож буй Шажив гуайтай золгосондоо баяртай байна. Дөрвөн төрийн нүүр үзсэн буурай маань бурханы номтой хүн болой. Алтай нутагтаа хамгийн өндөр настайд орж байгаа гэнэ лээ шүү. Энэ нутгаас алдар цуутай хүмүүс олноор төрөн гарсан. Миний мэдэхийн Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Д.Цахилгаан, улсын заан У.Пүрэв, шинэхэн СГЗ, сэтгүүлч Л.Мөнхтөр гээд олны танил хүмүүс бий.
Алдарт их Монгол элс нь Ховдын Дарви сумын зүүн залгаа, Завханы Дөрвөлжингийн урд хярхаг, Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул, Шарга сумдын нутгийн зах хүртэл ойролцоогоор 600 км үргэлжилсэн 3000 орчим ам дөрвөлжин км нутагт эзлэн орших Монгол орны хамгийн том элсэн тарамцаг юм.
Хөхморьтын нутгаар энэ их элсэн далай хамгийн өргөндөө 60 км, уртаашаа 200 гаруй км үргэлжилнэ. Элсэнд ойролцоо нутагладаг малчид манхан дундаа өвөлжин, урин ирэхээр буцаж хаваржаандаа буун богоо төллүүлдэг ажээ. Биднийг нүүдлийн өв соёлтой танилцуулахад Монгол элсний тусгай хамгаалалтын захиргааны дарга, нутгийн унаган хүүГ.Даржаа ах угтан авч, сайн зохион байгуулж үйлчилсэнд талархалаа энэ дашрамд илэрхийлье.
Бас сонирхуулахад энэ нутгийн хөрсөнд өнөө алдартаа суль, цулхир ургаж, намартаа сулийн тариалангаа хураах гэж томоохон ажил өрнөдөг гэнэ. Хүүхэд, хөгшдгүй сумаараа шахам түүдэг заншилтай гэнэ. Ган гачигаас үл хамааран Монгол элсэнд ургадаг онцлогтой ургамал бол хар, цагаан суль юм. Сумын хойно бага биш талбайг хашаалж элсний нүүдлээс хамгаалан суль тариалсан байгаа Г.Даржаа дарга замаараа үзүүлж, наймдугаар сард үр боловсрохоор түүдэг гэв.
Өвөг дээдсийнхээ нутгаар аялж, өндөр элсэн манханг мориор давж ирэх учиртай л байжээ. Морьт нэртээ суманд ирсэнд бэлэгшээж, шүтээн уул Морьт хайрхандаа цацлаа өргөж дахин ирэхийн ерөөл талибан буцлаа.
Жич: Энэхүү аяллыг нутгийн зүг золоо залах саналыг анхлан санаачилсан миний эрхэм шадар туслах дүү, МГЗНХолбооны менежер, Хөхморьт сумын уугуул Жигмэдийн Баярмагнайдаа талархалаа мөн илэрхийлье. Манай Магнай менежерийн хүсэл дэлхийд ганцхан байгальтай сумаа сурталчлах, алсдаа нутаг орондоо өөрийн гэсэн аялал жуучлалын бүтээгдэхүүнийг хөгжүүлж, элсний гэх монгол соёлыг олонд хүргэх зорилгод базагдана. Хүүгийн хүсэл зоригийг нутгийн уул ус, элсэн толгод нь түших болтугай. Итгэл төрж байна аа.
Дараагийн аялаар би, бид тэмээ хөлөглөж элсэн говийг гатлахч юм билүү. Өвөр энгэрийн манхан саях шиг урсч, ундарч хүлээх ч билүү. Юутай ч дахин очихын ерөөл оршиг.
Сэтгүүлч Ц.Батбаатар
Сурталчилгаа
УДБЭТ-ынхан “Дурлалын ундаа” хошин дуурийг анх удаа тайзнаа тоглоно
Өчигдөр, 09:14
Энэтхэгт үйлдвэрлэсэн хоол амтлагчуудад хорт бодис байгаа эсэхийг шалгана
Өчигдөр, 09:09
СҮХБААТАР: Нохойн идүүр буюу хишгийн сав
Өчигдөр, 09:07
ДОРНОГОВЬ: Мал шинэ ногоо идэж эхэллээ
Өчигдөр, 09:04
Манай эрдэмтэн судлаачид олон улсын эрдэм шинжилгээний бүтээлийн санд 8000 гаруй бүтээл хэвлүүлжээ
Өчигдөр, 08:58
Өнөөдөр болох үйл явдлууд
Өчигдөр, 08:56
ПАРИС 2024: Гавьяат тамирчин П.Орхон олимпод оролцох эрхээ авлаа
22/04/2024, 18:10
СҮХБААТАР: Дугуйн фестиваль-2024
22/04/2024, 17:23
Хүүхэд, залуучуудын театрыг энэ сарын 25-ны өдөр албан ёсоор нээнэ
22/04/2024, 17:19
Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг АНДЭЗНК-ын 80 дугаар чуулганы даргаар сонгогдов
22/04/2024, 17:18
“Амгалан” дулааны станцын суурилагдсан хүчин чадлыг 116 МВт-аар өргөтгөлөө
22/04/2024, 17:17
Улаанбаатар хотноо олон улсын бүжигчдийн тэмцээн болно
22/04/2024, 17:15
Х.Нямбаатар: Нийслэл дахиж өмчөө завшуулж, үнэгүйдүүлэхгүй
22/04/2024, 17:14
Франц Беккенбауэрийн хүрэл хөшөөг босгоно
22/04/2024, 13:59
БАЯН-ӨЛГИЙ: Ирэх өдрүүдэд салхины хурд секундэд 24 метр хүрч шуурна
22/04/2024, 13:55
Олон улсын эх дэлхийн өдөр тохиож байна
22/04/2024, 13:04
ОРХОН:Монгол хоол үйлдвэрлэгчдийн анхдугаар тэмцээн болж байна
19/04/2024, 17:15
Энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцох тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг өргөн мэдүүлэв
17/04/2024, 14:40
Бие даан нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөрөө энэ сарын 22-24-нд аудитын байгууллагад хүргүүлнэ
17/04/2024, 14:38
ГОВЬ-АЛТАЙ: Идэвхтэн байгаль хамгаалагчид ус хуримтлуулах цөөрөм байгуулжээ
17/04/2024, 14:37
ХӨВСГӨЛ: Ноолуур нэг килограмм нь 165 мянган төгрөгийн үнэтэй байна
17/04/2024, 14:35
Банкууд олон нийтээс татсан хөрөнгийн зарцуулалтаа тайлагнав
15/04/2024, 20:01
"AI сэтгүүл зүйг нөхөж чадах ч сэтгүүлчдийг орлож чадахгүй"
15/04/2024, 19:39
"Алтайн хүдэр"-ийн эзэн Р.Базарааг баривчиллаa
15/04/2024, 19:34
“Аялал жуулчлалын үндэсний чуулган”-ыг Төрийн ордонд зохион байгуулав
15/04/2024, 19:26
Хянан шалгах түр хорооны даргаар УИХ-ын гишүүн Ц.Цэрэнпунцагийг сонгов
15/04/2024, 19:24
Л.Балхжав: Эх хүн гэдэг зүрхэнд мөнхөд орших эх орон юм
15/04/2024, 19:23
"Урлахуй, шүтэхүй, гэгээрэхүй" үзэсгэлэнд шүтээн зургийн дахин давтагдашгүй, үзмэрүүдийг дэлгэжээ
15/04/2024, 19:21
Өнөөдөр “Алтан цом”-ын хасагдах шатны барилдаан эхэлнэ
15/04/2024, 14:02
ХӨВСГӨЛ: Тайгын иргэдэд гадаад паспорт захиалах үйлчилгээг хүргэлээ
15/04/2024, 14:00
Г.Батхүү агсаны амь насаа алдсан Төрийн ордны газар
22/05/2019, 14:51
????? ????????? SpaceX ????????? ????? ??????? ?????
19/09/2018, 11:38
26/09/2018, 10:41
9/10/2018, 12:01
АНУ-ын шийдвэртэй холбоотойгоор алтны ханш буурч, нефтийн ханш өслөө
14/08/2019, 15:22
?.???????? ?????? ?????? ??????? ??????????? ???-?? ?????? ?????? ???????
21/09/2018, 13:45
Хэвлэл мэдээллийн салбарын гэрэл зурагчид үзэсгэлэнгээ нээв
25/03/2019, 09:25
"Монголыг чиглэсэн 100 мянган жуулчин агаарын тээврээс болж аяллаа цуцалдаг"
22/04/2019, 15:55
Гайхамшигт Антрактид Девен Строссын нүдээр
21/02/2019, 10:18
Эзэмшлийн газар дээрээ автомашин худалдаалж буй 15 ИААНБ-ын газар эзэмших эрхийг цуцаллаа
30/08/2019, 12:46
Бэлтгэл хошууч генерал Б.Баярмагнай: Медальон дурсгах нь цэргийн салбарт ихээхэн хөгжсөн соёл
15/03/2019, 12:37
.jpg)
???? ?????????? ?????
3/01/2019, 19:25
Гамшиг осол тохиолдсон үед Ард иргэдийн ирэх “Түр Цугаларах Талбай”-д
25/04/2019, 16:13
ЦАГИЙН САЛХИ СЭВЭЛЗҮҮЛСЭН "ЦАГИЙН ЗӨРҮҮ" ФОРУМ
17/04/2019, 12:19
Миний харсан Энэтхэгчүүд
13/03/2019, 09:42
“Хүний эрх, эрх чөлөө" шог зургийн үзэсгэлэнгийн нээлт боллоо
17/12/2019, 14:42
Монгол, Их Британи улсын далбаатай галт тэрэг аялалд гарав
19/02/2019, 15:55
Жүжигчин М.Макконахи Техассын их сургуулийн профессор болжээ
30/08/2019, 13:22
Хоккайдо: Монголын өсвөрийн гэрэл зурагчид тэргүүллээ
8/08/2019, 16:13
Уран уургач, бугуйлчдын тэмцээнээс....
27/02/2019, 17:25
АНУ-ын шийдвэртэй холбоотойгоор алтны ханш буурч, нефтийн ханш өслөө
14/08/2019, 15:22
Уран уургач, бугуйлчдын тэмцээнээс....
27/02/2019, 17:25
????? ????????? SpaceX ????????? ????? ??????? ?????
19/09/2018, 11:38
9/10/2018, 12:01
Миний харсан Энэтхэгчүүд
13/03/2019, 09:42
Үндэсний сэтгүүл зүй үүсэж хөгжсөний 106 жилийн ойн баярын өдөр
6/03/2019, 17:04
Жүжигчин М.Макконахи Техассын их сургуулийн профессор болжээ
30/08/2019, 13:22
Г.Батхүү агсаны амь насаа алдсан Төрийн ордны газар
22/05/2019, 14:51
Хэвлэл мэдээллийн салбарын гэрэл зурагчид үзэсгэлэнгээ нээв
25/03/2019, 09:25
“Хүний эрх, эрх чөлөө" шог зургийн үзэсгэлэнгийн нээлт боллоо
17/12/2019, 14:42
26/09/2018, 10:41
"Монголыг чиглэсэн 100 мянган жуулчин агаарын тээврээс болж аяллаа цуцалдаг"
22/04/2019, 15:55
???? ?????????? ?????
3/01/2019, 19:25
Уяачдад Монгол Улсын цол хүртээв
3/02/2019, 14:32
Гайхамшигт Антрактид Девен Строссын нүдээр
21/02/2019, 10:18
?.???????? ?????? ?????? ??????? ??????????? ???-?? ?????? ?????? ???????
21/09/2018, 13:45
Б.Баярсайхан: Байгууллагууд дэргэдээ цэцэрлэг байгуулахад төр хувьсах зардлыг нь даана
12/08/2019, 19:11
Эзэмшлийн газар дээрээ автомашин худалдаалж буй 15 ИААНБ-ын газар эзэмших эрхийг цуцаллаа
30/08/2019, 12:46
Өсвөрийн шатарчдын улсын аварга багаар Хэнтий аймаг шалгарлаа
6/03/2019, 11:03
ЦАГИЙН САЛХИ СЭВЭЛЗҮҮЛСЭН "ЦАГИЙН ЗӨРҮҮ" ФОРУМ
17/04/2019, 12:19
686 сэтгэгдэл