Б.НОМИНТҮШИГ: Эрүүл нийгмийг хүсэж байгаа хүн бүр хэвлэлтэй эрүүл харилцах ёстой
Г.АЮУРЗАНА Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, сэтгүүлч
“Монгол ньюс” ХХК-ийн дэд захирал, “Балдорж сан”-гийн тэргүүн Балдоржийн Номинтүшигтэй ярилцлаа.
СЭТГҮҮЛ ЗҮЙН САЛБАРТ ЧӨТГӨРИЙН ТОЙРОГ ШИГ ЦИКЛ АЖИГЛАГДДАГ
-Би 1994 онд төгсөж ирээд “Ардын эрх”-ээс ажлын гараагаа эхэлсэн. Тэр үед өдөр тутмын сонин нэлээд хэд байсан л даа. Гэхдээ яг сэтгүүл зүй буцалсан гал тогоо бол “Ардын эрх” л байсан юм. Тухайн үеийн “Ардын эрх”-ийн ранкийг одоо үеийн сэтгүүлчид төсөөлөхгүй. “Ардын эрх”-ийн нөлөө маш өргөн, ямар ч телевизээс илүү, хүртээмжийн хувьд магадгүй “Цагийн хүрд”-ээс ч илүү байсан үе.
Төрийн гэдэг статусаараа төр, засагт нөлөөлдөгтөө ч биш, бүх хүн уншдаг байсан болохоор шүү дээ. Би Сонинтогос эгчийн албанд ажилд орсон. Манай Нийгэм, соёлын албанд шүлэг зохиол бичдэг хүн олон. Тэр хэлтэст сар гаруй ажиллаж байгаа Билгүүн гээд яруу найрагч залуу “Ардын Эрх”-д орлоо ч жинхэлэх нь нэлээн ярвигтай байдаг тухай анхны мэдээллийг өгч байв. Тэгэхээр хүмүүсээ их шахдаг байж. Шавь сургалт бий болохоос ч өмнө редакц тэр чигээрээ сургалт явуулж буй юм шиг ажилладаг байсан. Эхлээд сонгосон хүмүүсээ сургадаг, тэгээд ажилдаа дажгүй зүгширснийх нь дараа л жинхэлнэ. Сэтгүүлчээ бэлддэг энэ явц нь их дэвшилттэй, үр өгөөжтэй байж дээ гэж одоо боддог юм. Ямар ч байсан, манай сэтгүүл зүйн ид шинэчлэлийн үед өдөр тутмын супер сонинд ажилласандаа олзуурхдаг шүү. Тийм болохоор Бал эрхлэгчийн тухай охинтой нь, “Балдорж сан”-гийн тухай тэргүүлж буй хүнтэй нь ярилцана гэдэг их сонирхолтой санагдаж байна. Уншигчид маань аавынхаа үйл хэргийг үргэлжлүүлээд явж байгаа, Балдоржийн охин гэдгээс бусдаар Номинтүшигийг мэдэхгүй. Тэгэхээр өдий хүртэлх түүхээр чинь яриагаа эхлүүлэх үү?
-Танд ярилцлага өгнө гэдэг хүн болгонд олдоод байдаг завшаан биш ээ гэж юуны түрүүнд хэлэхийг хүсэж байна. Аавыг минь дурсаж, надаас ярилцлага авч байгаад баярлалаа. Би аав, ээж хоёрынхоо хамгийн бага хүүхэд нь, ээжийнхээ 44-тэйд нь төрсөн, нэлээд эрх өссөн. Намайг төрөхөд ээж, аав хоёр гэр бүлдээ илүү цаг зарцуулдаг үедээ оччихсон байсан. Тэгээд л аавынхаа үгээр их олон сургууль сольсон. Аав нэг өглөө босоод л “Орос хэл сургана”, маргааш нь сэрээд л “Одоо монгол хэлтэй болгоно” гэдэг байлаа. Нэг мэдсэн чинь, долдугаар ангидаа орохдоо нийт долоон сургууль дамжчихсан байсан.
-Ер нь Бал эрхлэгч тийм зантай хүн байсан шүү. Их шаргуу, яаруу, юм юмыг амжуулах гээд гүйж буй мэт огцом огцом шийдвэр үргэлж гаргадаг байсан. Чи тэр занд нь ширвэгдчихэж л дээ.
-Чамайг төрж байсныг би сайн санадаг юм. Өлзий бид хоёр яг гэрлэх гэж байсан үе. Сонин маань шинэ байр луугаа дөнгөж нүүгээд орчихсон, зарим нь ажилтай царайлаад үлдэж, уудаг байлаа л даа. Нэг удаа Өлзий бид хоёр “Ням гараг”-ийн редакц байрладаг хэсэгт болзоод, яриад сууж байтал Бал эрхлэгч “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн захирал байсан Отгонбилэг гуайтай хамт, халамцуу ороод ирсэн. Ажил дээр оройтсон хүмүүсийг архи ууж байна гээд торгодог байсан тул буруугаар ойлгогдохоос айж Өлзий нуугдаад, баригдаад инээдтэй юм болсон. Сүүлд сонсох нь ээ, чи төрчихсөн, эрхлэгч найзуудтайгаа тэмдэглээд явж байхад нь бид хоёр таарчихсан юм билээ. Дараа нь 2003 оны үед Мөнхжин ахын үзэсгэлэнгийн нээлтийн үеэр Бал эрхлэгч чамайг хөтөлчихсөн явж байсан, чи нэг жаахан охин. Тэгэхэд би дөнгөж хэвлүүлээд байсан “Илбэ зэрэглээ” хэмээх романаа аавд чинь өгөхөд “Та хоёрыг ажиллаж байхад төрсөн охин чинь одоо ийм том болчихсон шүү дээ” гээд чамайг заагаад их л жаргалтай инээж байсан юм даг. “Дарга, цэргийн” ёсоор бид тийм ч ойр дотно яваагүй боловч аавын чинь тухай олон дурсамж надад бий. 1994 онд би сайдын ярилцлагыг буруу буулгасан хэрэгт холбогдоод, бөөн асуудал үүссэн. Сайд уурлаж, мэдэгдэл ирүүлээд л. Би ч туршлагагүй, шинэхэн сэтгүүлч. Хэлсэн бүхнийг нь л тэр чигээр нь буулгачихгүй юу. Тэгэхэд аав чинь намайг шууд өмөөрч, хамгаалаад гарч байсан юм. Хориодхон настай, сэтгүүлч болох үгүй нь ч тодорхойгүй хүүхэд рүү төрийн сайд дайрахад сэтгүүлчээ хамгаалах эрхлэгч одоо харин хэр олон таарах бол? Ер нь сэтгүүлч гэдэг мэргэжлийн нэр хүндийг Монголд өргөлцсөн хүмүүсийн нэг бол яалт ч үгүй Бал эрхлэгч. Энэ мэргэжлийн талаарх анхны сэтгэгдэл чамд хэзээ, хэрхэн төрсөн бэ?
-Аав, ээж хоёулаа сэтгүүлч учраас ухаан орсон цагаасаа л сонин хэвлэлийн тухай яриа сонсож өссөн. Тэдний мэргэжлээ хайрладаг хайр хүүхдүүдэд нь өвлөгдөж удамшихгүй байхын аргагүй, сэтгүүл зүйдээ тийм их хайртай хүмүүс л дээ. Хүүхдүүд сансрын нисгэгч болно гэж мөрөөдөж байхад би сэтгүүлч болно гэж ярьдаг байсан. Байнга аав дээр очоод л, ярилцлага авч байгаа юм шиг жүжиглэдэг байлаа. Дөрөвдүгээр ангидаа анх NTV гэдэг сонин гаргасан. Тэр нь одоо ч гэсэн жаазлаастай байгаа.
-Яг үнэнийг хэлэхэд, би их сургуулиа төгсөж ирээд өөр мэргэжлээр ажиллах гэж оролдсон л доо. Гэхдээ бусад салбар луу халтирч орсон ч миний хамгийн сайн хийж чадах, надад баяр баясгалан төрүүлдэг ажил бол зөвхөн сэтгүүл зүй юм билээ. Нэг баримт олоод л, тэр баримтынхаа араас яваад л... Бужигнаж, буцалсан редакцын “амьдрал” л миний аз жаргал юм шиг байна.
-Чи Англид төгссөн байх аа. Сэтгүүлчийн мэргэжлээр суралцсан уу?
-Үгүй ээ. Манай эгч сэтгүүлчийн мэргэжлээр төгссөн учраас намайг бизнес, олон улсын харилцааны чиглэлээр сурсан нь дээр гэж гэр бүлийнхэн маань шийдсэн. Би одоо энэ чиглэлээрээ түлхүү ажиллаад, сониныхоо өдөр тутмын ажилд оролцож чадахгүй байгаа ч сайтынхаа ажлыг хариуцаад л яваа.
-Өнөөдрийн сэтгүүл зүй бидний, тэртээх 90-ээд оны дунд үеийнхээс тэс өөр болчихлоо. Зөвхөн хэлбэрийн хувьд ч биш, хандлага, сэтгэлгээ нь ч их өөр. Жишээлбэл, би цаасан сонин барьж унших л илүү дуртай. Ингэхэд чи сайтаа хариуцдаг болохоор мэдэж байгаа биз. Цахим хэвлэлийн цаасан хэвлэлээс ялгарах онцлог болон гол дэвшил нь яг юу юм бэ?
-Би ч цаасан хэвлэл унших дуртай. Ялангуяа хүний юмыг засахдаа заавал цаасан дээр нь харахгүй бол болдоггүй. Цаасан хэвлэл байхгүй болно гэдэгтэй би санал нийлдэггүй. Хүн тодорхой нас, статуст очихоороо цаасан сонин л уншдаг. Гэхдээ дижитал хэлбэр нь мэдээллийг илүү түргэн шуурхай, хүн бүрт хүртээмжтэй болгосон нь мэдээж. Хамгийн гол нь мэдээллийг олон талаас харуулах боломжийг нээсэн. Цаасан хэвлэл сэтгүүлчийн ур чадвар, дүрслэх чадварт тулгуурладаг байсан бол одоо дижитал орчинд зураг, видео, инфографикаар мэдээлж болж байна. Энэ нь олон талаараа хөгжих боломжийг сэтгүүлчдэд нээж байгаа гэж боддог.
-Би залуугаасаа л урагшлах, хөгжиж дэвших, шинэлэг байх гэсэн үзэл бодолтой хүн байсан л даа. Гэхдээ нас явах тусам, зогсоо зайгүй урагшлаад байгаа энэ бүх үсрэнгүй хөгжил дэвшил гээч нь учир утгатай юм уу, үгүй юү гэдэгт эргэлздэг болчихлоо.
Өсөлт дэвшил, бидний зорьж очих гээд байгаа тэр бүхэн ямагт хэлбэр талаа хөөчихсөн мэт, цаанаа бол бүх юмны мөн чанар өөрчлөгдөхгүй, хэвээрээ л байгаа юм шиг. Сэтгүүл зүй яг одоо ямар түвшинд байгаа вэ? Энэ салбарт мөнхийн үнэт зүйл гэж байна уу, эсвэл байнгын хөдөлгөөнтэй, хувиралтай байх ёстой юу?
-Өнөөгийн Монголын сэтгүүл зүйд тулгараад байгаа, хамгийн аминд тулсан асуудал нь дижитал уу, уламжлалт уу гэсэн мэтгэлцээн биш, сэтгүүл зүйн салбарын нэр хүнд гэж би хардаг.
-Сэтгүүл зүйн нэр хүнд унаж байна уу, аль эсвэл хэр хэмжээндээ л явж байна уу?
-Сэтгүүл зүйн салбарын нэр хүнд унасан гэдэгтэй хүн бүр санал нэгдэх байх. “Худалдагдсан сэтгүүлчид” гэдэг үгийг хүн бүр л хэлдэг боллоо. Сэтгүүлчдийн мэргэжлийн бахархал нь тодорхой хэмжээнд багасаж байх шиг. Энэ бол хамгийн том асуудал, салбарын бүх түвшний хүн анхаарал хандуулах ёстой зүйл гэж боддог.
Хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажиллаад ар гэрээ авч явах санхүүгийн боломж үгүй учраас энэ нь зуун хувь чөлөөт байх боломжийг нь хаагаад байна. Нэр хүнд нь унахаар уншигч, үзэгчдийн итгэх итгэл нь буурна. Үүнээс улбаалж сэтгүүлчдийн мэргэжлээрээ бахархах бахархал нь багасна. Чөтгөрийн тойргорхуу цикл яваад буй юм шиг харагддаг.
-Чи бага байсан учраас аавтайгаа сэтгүүл зүйн талаар ярьж амжаагүй байх л даа. Гэхдээ одоо эргээд бодоход Бал эрхлэгчийн сэтгүүл зүйд баримталж байсан гол зарчим юу байсан шиг санагддаг вэ?
-Та сая “залуу сэтгүүлчийг өмгөөлж, хамгаалсан” гэж хэлсэн дээ. Тэр бол аавын өөрийнх нь, хувь хүний үзэл бодол, байр суурь байсан болов уу. Би жаахан байхдаа, аавыг сайд дарга нартай ярих үеэр дундуур нь ороод үг хэлэхэд бусад хүн шиг “Том хүний ярианд оролцлоо” гэж загнадаггүй байсан. Яг том хүн юм шиг л надтай бүх сэдвээр ярьдаг байсан шүү. Санхүүгийн эрх чөлөөгүйгээр чөлөөт сэтгүүл зүй оршин тогтнох боломжгүй гэдгийг аав их эрт ойлгоод, зөв зохицуулалт хийсэн юм шиг санагддаг.
Хувь хүнийх нь зан чанар ч хэвлэл мэдээллийн байгууллагаа удирдахад нь их нөлөөлсөн байх. Найз нөхдийн хооронд аливаа санхүүгийн харилцаа байж болохгүй гэж үздэг сэн. “Найзуудын хооронд ямар нэг мөнгөний асуудал үүсчихвэл тэр нь тэгш биш харилцаа болчихно. Би хүний “суу, бос” гэснээр байж чадахгүй, тэгээд л бүх харилцаа дуусна” гэж ээжид дандаа хэлдэг байсан гэсэн.
-Өөрөө их хүртээмжтэй хүн, сэтгүүлчээс гадна сайн бизнесмэн байсан учраас зөвхөн медиад суурилсан биш, олон талтай бизнес хийж чадсан л даа. Сэтгүүлчийн ажлыг тэлээд, тэр нь нийгмийн асар олон салбартай шүргэлцсэн том бизнес бий болгоно гэдэг нь амар байгаагүй л болов уу. Бизнесмэний хувьд аавд чинь юу хамгийн чухал байсан гэж боддог вэ?
-Аав сонин хэвлэлээ хараат бус байлгахын тулд л бусад бизнес рүү орсон гэж би хардаг. Гэхдээ бизнес хийхэд нь танилын хүрээнээсээ шалтгаалан өргөн боломж байсан хэдий ч газар ухаагүй, архины бизнес рүү ороогүй, төрд ямар нэгэн шахаа хийгээгүй, улс төр лүү бол хэзээ ч орохгүй гэдгээ сүүлд өгсөн ярилцлагадаа ч хэлж байсан.
“Чи “Улаанбаатар”-аа дунд зэргийн хэмжээнд засаад орчин хүрээллийг нь хөгжүүлэх үү, эсвэл хамгийн гоё зочид буудал болгоод орчин хүрээллийг хоёрдугаарт тавих уу” гэж нэг удаа надаас асуусан юм аа. Би “Мэдээжийн хэрэг, буудлаа л хамгийн гоё болгоно” гэсэнд “Номио, чи орчин хүрээллээ л сайхан болгохын төлөө ажиллавал зочид буудлаар чинь илүү олон хүн үйлчлүүлнэ гэдгийг мартаж болохгүй” гэж хэлж билээ. Бизнес ганцаараа, дангаараа хөгжөөд ямар ч нэмэргүй. Орчинтойгоо цугтаа хөгжиж л эргэсэн холбоог үүсгэнэ гэдэг бизнесийн зарчмыг сануулж байж л дээ.
ХЭВЛЭЛИЙНХЭН БОЛ МИНИЙ ТОМ ГЭР БҮЛ
-Би “Ардын эрх”-ээс гарч өөрөө жижигхэн сонин эрхлээд, дараа нь сэтгүүл зүйгээс бүр холдоод явчихсан л даа. Намайг аавын чинь удирдлага дор ажиллаж байх үед хүн бүр түүнийг “хэвлэлийн магнат” гэж ярьдаг байсан. Мань хүн бүх юмыг базаад, Монголын хэвлэл мэдээллийн ертөнцийг атгах тийм хүсэлтэй хүн гэсэн ойлголтыг өрсөлдөгчид нь гаргаж ирсэн.
Эхэн үедээ магнат гэдэг нь мань хүнийг шүүмжилсэн маягийн “цол” байснаа нийгэм чөлөөтэй болохын хэрээр хочилж өгсөн энэ үг өргөмжлөл шиг болчихсон л доо. Өөрөө ч сүүлдээ энэ үгэнд дуртай юм шиг, магадгүй хүлээн зөвшөөрчихсөн юм шиг харагддаг сан. Мань хүнийг би хувь хүн талаас нь биш, зөвхөн манай дарга гэдгээр нь мэддэг болохоор редакцаа атгадаг шигээ мэдээллийн бүх орон зайг хураан атгах сонирхолтой байсан болов уу гэж боддог юм. Гэтэл чиний ярианаас их өөр зүйл ойлгогдоод байна л даа.
-Миний мэдэж байгаагаар аавтай ажиллаж байсан олон хүн өөрсдөө сонин хэвлэл эрхлээд, салцгаасан. Өнөөгийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын дарга нарын олонх нь “Өнөөдөр”-өөс угшилтай гэж ойлгодог. Тэгэхээр энэ хүмүүсийн бизнесийг ямар нэгэн байдлаар шахаж, дарамталдаг байсан бол өөд болсноос нь хойш хэвлэлийнхэн ийм гэгээлгээр дурсахгүй байсан биз ээ. Өөд болоод арав гаруй жил өнгөрчихлөө шүү дээ.
90-ээд оны эхэн, уран зохиолын үнэлгээ навс уначихсан тэр үед “Зохиолчид жилд хоёр гуравхан ном гаргаж байна, эрсдэлээ хүлээгээд хэвлэсэн ном нь зарагдахгүй байна” гэдгийг сонсоод аав чинь “Билгүүн судар” гэж уран зохиолын сонин санаачилж, үнэлгээг нь маш өндөр тавьсан. Тухайн үед сонины нэг нүүрийн үнэлгээ тав, зургаан мянган төгрөг байх үед “Билгүүн судар”-ын нэг нүүр хорин мянгаар үнэлэгддэг байлаа шүү дээ. Уран бүтээл гэдэг утгаар нь.
Хоёр дахь дугаарт маань Чинагийн Галсан гуай “Роль” хэмээх өгүүллэгээ авчирч өгсөн юм. Тэгээд шагналаа авсныхаа дараа Галсан гуай зориуд буцаж орж ирээд “Монголоос хамгийн өндөр бичлэгийн шагналыг танай сониноос л авлаа” гэж хэлж билээ. Уран зохиолд ингэж ханддаг хүн байсан нь одоо надад их сайхнаар дурсагддаг юм аа. Санжийн Баяр нэг удаа Номио шүлэг бичиж байна гэж ярьж байсан санагдана. Ингэхэд чи бичсэн шүлгээ аавдаа үзүүлж байв уу?
-Үзүүлж байсаан. Сургуульдаа бол байнга л шүлэг бичдэг, зохион бичлэгийн уралдаанд оролцдог хүүхэд байлаа. Зохиол бичих гэж хүртэл оролдож үзсэн. Гэхдээ би уран зохиолын чиглэлээр явах тэвчээртэй хүн биш юм шиг байна билээ.
-Шүлгийг нь аав тань хэрхэн хүлээж авсан бэ?
-Яг юу гэж хэлснийг нь сайн санахгүй байна.
-Нэлээд сүүлд, Чойбалсангийн хөшөөний хажуугаар өнгөрч явтал хар ноосон малгайтай, сөдөн хүрэмтэй хүн камерын ард, хүмүүст зааварлаад зогсож байсан. Гэнэт “Хөөе, тэр, юу...” гээд нэг их танил хоолой сонсогдоод, эргээд харсан чинь Бал эрхлэгч. Үнэхээр гайхаж билээ. Байнгын гял цал явдаг хүн чинь гудамжны хүнийх шиг гэмээр хачин малгай өмсчихсөн, их энгийн хувцаслачихсан... Кино зураг авч байсан юм билээ л дээ. Тэгээд л би бодсон, “Хүн ямар нэг зүйлд сэтгэлтэй бол түүнийгээ хэзээ ч орхидоггүй юм байна аа” гэж.
Хэдийгээр зохиол бичих цаг гардаггүй, зохиолчийнхоо хувьд амжилттай яваагүй ч боломж олдонгуут уран бүтээл хийх гээд шамдаж буй нь мэдрэгдсэн. Танай гэр бүлд ер нь олон уран бүтээлч бий шүү дээ. Жүжигчин Цогзолмаа, Сувд, төгөлдөр хуурч Ганчимэг, дуучин Ганхуяг, Бат-Оргил гээд л...Чамд ямар нэгэн урлагийн авьяас байна уу?
-Аав бол уран зохиолоор л эхэлж байсан юм билээ. Ээж, аав хоёрын танилцаж байсан үеийн дурсамжийг сонсохоор зохиол бичиж, орчуулга хийж, мөнгө олдог байсан гээд л ярьдаг. “Ах дүү Гриммийн үлгэрүүд”-ийг орчуулснаа надад өгч, уншуулж байсан. Харин дуулах тал дээр бол аав, ээж хоёулаа ямар ч авьяасгүй, бүх хүүхэд нь таг солгой. Тэгсэн мөртлөө аав дуунд дуртай. Эмээгээс байсхийгээд л “Би дуучин болж чадахаар байна уу” гэж асуухад нь Цогзолмаа эмээ “Үгүй ээ, сайн дурын уран сайханч болж магадгүй” гэж хэлдэг байсан.
Энэ талаараа манай гэр бүлийнхэн хамаатнуудаасаа их сондгойрдог. Ямар сайндаа л, арван жилд урлагийн үзлэг болоод, хүн бүр намайг авьяастай байж таарна гээд дуулуултал би шал солгой гээд учиргүй шоолуулсан. Ингэж шоолуулснаа аавд хэлсэн чинь “Өө, миний охин чинь сэтгүүлч байхгүй юу, чи бусдаасаа өөр, дуулдаггүй гэдгээрээ бас бахархах хэрэгтэй” гэсэн. Аавын хувьд уран зохиол, сэтгүүл зүй гэдэг оюуны бүтээл гэдэг категорид ордог байв. Хэрвээ та анзаарсан бол “Өнөөдөр” сонин ч гэсэн тухайн үед хамгийн өндөр үнэлгээтэй байсан.
Өнөөдрийн сонинуудын рекламны үнэлгээ тэртээ 15 жилийн өмнө аавын тогтоосон жишгээр л явж байгаа. Оюуны бүтээл, оюуны өмчийг зөв үнэлэх ёстой гэж үздэг байсан даа. Хүмүүжлийн хувьд харин хүүхдүүдээ хүссэнээ хий гээд сул тавихаар хүн биш л дээ. Шүлэг, зохиол бичихийг минь дэмждэг байсан ч яг тогооч юм уу, жүжигчин болъё гэвэл яаж хүлээж авах байсныг мэдэхгүй.
-Эцгийн хувьд чангадуу аав байсан уу? Даргын хувьд бол чанга шүү дээ.
-Аав хүнийхээ хувьд хатуу байгаагүй ээ. Харин ээж илүү чанга шүү. Аав хоёр охиндоо “Хэзээ ч хүний дэргэд битгий уйл, нулимсаа хүнд бүү үзүүл, муугаа хэнд ч бүү харуул, унасан ч хурдан босож ир” гэж хэлдэг байлаа. XIII зууны үеийн цэрэг дайчид бэлдэж байгаа юм шиг л “Үргэлж урагшил, үргэлж дайр, чи бүхнийг чадна” гэж эрчилдэг байсан. Өөрийнх нь туулсан амьдрал ч ийм байсан л даа. Энэ зарчмыг нь сүүлийн арван жилд ээж бас үргэлжлүүлж байгаа. Гэхдээ Азийн орнуудад эмэгтэй хүүхдийг ийм маягаар өсгөх нь учир дутагдалтай юм шиг санагддаг.
-Ээж илүү чанга гэлээ. Ямар утгаараа вэ?
-Түрүүн ярьсан даа, аав хүүхдүүддээ чимээгүй бай, том хүмүүсийн ярианд битгий оролц гэж хэзээ ч хэлдэггүй. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломжийг үргэлж олгодог. Хүүхдүүдээ буруу, зөв юу ч хийсэн өмгөөлж, хамгаалдаг. Би өөрөө л хийсэн алдааныхаа төлөө сэтгэлээр унаж, нус нулимс болж, арчаагүй зан гаргахгүй бол “яах вэ, яах вэ” гээд л өнгөрөөчихнө. Ээж харин илүү зарчимч, ямагт “Сэтгэлийн хөөрлөө барь, огторгуйн жигүүртэн хүртэл хамартаа дөртэй байдаг, унах газраа харж яв” гэх мэтээр биднийг хазаарладаг. Ер нь ээж, аав хоёр яг эсрэг, тэсрэг зан ааштай хүмүүс шүү дээ.
-Би бол Бал эрхлэгчийг их зарчимч, чанга хатуу хүн, харин Шүр эгчийг илүү зөөлөн гэж боддог. Шүр эгч хүн бүхэнтэй, эвсэг найрсаг харьцдаг. Бал эрхлэгч харин эелдэг найрсаг байх гэж хичээхгүй. Жишээлбэл, сонины өглөөний шуурхай дээр “Энэ ямар ч утгагүй, тэнэг юм байна” гээд л хэнийг ч шууд загнана, ааш муутай үедээ хяргачих шахна, дургүйцсэн нийтлэлээ шидээд л. Гэтэл чиний яриагаар болохоор…
-Шал эсрэгээрээ байна гэж үү?
-Тийм ээ. Гэхдээ аливааг гэр бүлийн дотроос харах, гэр бүлийн гаднаас харах хоёр мэдээж өөр л дөө.
-Аавын хувьд юм хум шидэж байгаа нь эмоцоо гаргах хэлбэр. Аав ер нь сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй хүн. Ууртай бол ууртайгаа, баяртай бол баяртай байгаагаа шууд гаргачихдаг. Сайн хүндээ их сайн, бүхнийг нь уучилна. Ээж бол хүн бүрт жигд ханддаг, ноён нуруутай ч гэх юм уу.
-Чи Англид сурч, төгсөөд ирэнгүүтээ л аавынхаа эхлүүлсэн энэ бүх ажилтай зууралдах нь гэдэг анхнаасаа тодорхой байсан даа...
-“Өнөөдөр” сонины ерөнхий эрхлэгчээр манай эгч ажиллаж байсан, одоо ч байгаа.
-Гэхдээ л чамайг ч бас гэр бүлийн чинь бизнес хүлээж байгаа гэхээр ямар хариуцлага мэдрэгдсэн бэ. Сургуулиа төгсмөгц хүлээж авах маш хүнд ачаа мэт санагдсан уу, эсвэл бахархалтай, сайхан зүйл рүү орох гэж байгаа юм шиг бодогдсон уу. Ирэнгүүтээ төрсөн сэтгэгдэл ямар байв?
-Би ирээд “Алаад өгнө өө” л гэж бодож байсан. Арван жилээ ч, их сургуулиа ч түргэвчилж дуусгасан болохоор 21 настайдаа төгсөж ирсэн юм. Бүгдийг орвонгоор нь эргүүлээд хаячихна аа гэж бодоод л, яараад л. Ер нь олон хүн тэгж боддог шиг байна билээ.
Тэгээд ердөө нэг жилийн дотор л жинхэнэ амьдрал гэдэг чинь тэс өөр юм байна гэдгийг ойлгосон. Миний бодсоноос дэндүү өөр болохыг ойлгоод, би хийж чадах уу, үгүй юү гэдэгтээ эргэлзэж эхэлсэн шүү. Би энд орж ирснээрээ, зүгээр явж байсан зүйлийг харин ч дордуулаад байгаа юм биш үү гэж хүртэл бодсон. Урьд нь үзэж, мэдэрч байгаагүй сэтгэл зүйн уналтад орсон л доо.
-Тэгээд яаж давав?
-Ээж маань хүүхдүүдийнхээ аз жаргалыг хамгийн түрүүнд тавьдаг, бидэнд л амьдралаа зориулсан хүн учраас “Заавал хийх ёстой” гэж тулгахын оронд “Энэ чамд аз жаргал авчрахгүй байгаа бол зүгээр орхи, чи өөрөө л мэд” гэсэн сонголтыг надад өгсөн. Тулгасан бол бас яах ч байсан юм бэ, бүү мэд. Нөгөө талаасаа, аавын минь олгосон, “Унасан ч босох ёстой” гэдэг зарчим, гуравдугаарт, хэвлэлийнхэн маш их тусалсан.
Манай сониныхноос гадна хэвлэлийнхэн гэдэг бол миний том гэр бүл шүү дээ. Ажлаа ч сайн мэдэхгүй, буруу, зөв юм ярьсан, дөнгөж 21-тэй хүүхэд орж ирж байхад “Өнөөдөр” сонины эрхлэгч гээд надад их хүндэтгэлтэй хандсан. Тэгээд л “Өнөөдөр” сонины эрхлэгч гэдэг энэ хүндтэй байр сууринд хүн бүр оччихгүй, би их хувьтай юм байна.
Үүндээ дүйцэж ажиллах ёстой, тэгэхгүй бол бусдад олдохгүй боломж байтал үнэхээр аавын хэлдэг шиг арчаагүй хүн болох нь” гэдгийг ойлгосон. Бас урьд нь байсан бүхэн муу биш, надад ч бас суралцах зүйл маш их гэдгийг ойлгож номхорсон.
Товчлуур дарж буй юм шиг л бүхнийг өөрчилчих боломжгүйг олж харна гэдэг үнэхээр хэцүү. Энэ бол зөвхөн хэвлэл мэдээллийн салбарт ч биш, Монголын нийгэмд алхам тутам тулгардаг асуудал. Бид чинь дэлхийгээс их өөр буюу нүүдэлчний хэв маягаар амьдарч ирсэн, энэ байдал нь хэтэрхий удаан хадгалагдсан. Түүнээсээ болоод маш их хоцрогдчихсон. Энэ хоцрогдлоо хүлээн зөвшөөрдөггүй. Хамгийн аюултай нь байгаагаа хүлээн зөвшөөрдөггүй сэтгэлгээ маань л том тээг болдог юм билээ л дээ.
Одоо хоёулаа “Балдорж сан”-гийн тухай яриа руу орцгооё. Яагаад гэвэл Монголын сэтгүүл зүй яг бид хоёрын сая ярилцсан шиг, нэг юм мөргөөд, түүнээсээ гарах гээд, одоо чухам яах вэ гэдэг ойлголтын зөрүүтэй тулгарч байх үед сэтгүүлчийн үнэлэмжийг өөрчлөх, дээшлүүлэх, эрс өөр шатанд гаргах тал дээр, зарим гажуудлаа олж харж, хүлээн зөвшөөрөх тал дээр маш чухал дэвшил хийсэн байгууллага гэж би хувьдаа “Балдорж сан”-г үнэлдэг. Энэ байгууллагыг тэргүүлж буй хүний хувьд сангийнхаа тухай уншигчдад тодорхой ойлголт өгөөч.
-“Балдорж сан” бол 2008 онд анх үүсгэн байгуулагдсан. Анхны БАЛДОРЖ шагналтнаа 2009 онд шалгаруулж байлаа. Тухайн үед аавын найз, хамт ажиллаж байсан хүмүүс, гэр бүлийнхэн нь аавыг дурсах сан болгон үүсгэн байгуулсан л даа. Та бол бүх үйл явцыг сайн мэдэж байгаа. Тухайн үед үүсгэн байгуулж асан тэр хүмүүс ч энэ сан ийм удаан оршин тогтнож, өдий хэмжээнд хүрнэ гэж төсөөлөөгүй л болов уу. Арван жилийн турш сэтгүүл зүйн салбарынхан энэ сангаа чин сэтгэлээсээ хайрлаж, олон ч хүн, байгууллага дэмжин, шүүгчид нь цаг заваа харамгүй зориулсан.
Мэдээжийн хэрэг, манай санг зогсолтгүй хамтран удирдсан Сонинтогос захирал болон ээжийн уйгагүй хөдөлмөрийн үр дүнд “Балдорж сан” маань Балдорж гэдэг сэтгүүлчээс, миний ааваас тусдаа, сэтгүүл зүйн салбарт өөрийн гэсэн орон зайтай байгууллага болчихлоо доо гэж би харж байгаа.
Арван жил үйл ажиллагаагаа явуулж, ийм түвшинд ирчихлээ, цаашдаа хөгжүүл хэмээх итгэлийг ээж, Тогосоо захирал хоёр надад өгсөн юм болов уу. Дараагийн арван жилийн хувьд, хувь хүний дурсгалд зориулагдсан гэхээсээ илүү тусдаа, бүхэл бүтэн салбарын институт болсон учраас олон улсын стандарт, жишгийн дагуу явахыг хичээх нь зөв болов уу. Үүний тулд шүүлтийн журамд өөрчлөлт орууллаа.
Урьд нь санд ирсэн материалыг есөн шүүгч уншиж, улирал болгон шилдэг арав, дараа нь удаах арвыг шалгаруулдаг байсан. Харин одоо шүүгчдийн бүрэлдэхүүн дээр нэмээд зөвлөх багтай болж байгаа. Энэ нь арван хүний бүрэлдэхүүнтэй. Зөвлөх багт яг одоо хэвлэл мэдээллийн салбарт идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа, манлайлагч гэж хэлж болох хүмүүсийг урьж оролцуулна.
Зөвлөх багийн гишүүн улирал бүр нэг бүтээлд БАЛДОРЖ шагналд нэр дэвших эрх олгоно. Тэгэхээр Пулитцер, Нобель, Оскарын шагнал шиг нэр дэвших эрхээ эхлээд олж авна гэсэн үг, тэр эрхийг нь зөвлөх багийнхан өгөх юм. Мэдээж шүүгчид харж байгаад тухайн улиралд нэр дэвшсэн ажлууд дээр нэмэх бүтээл байна гэж үзэх юм бол нэр дэвших эрх өгнө.
-Зөвлөх багийн арван хүн арван хүнийг нэр дэвшүүлнэ гэсэн үг үү?
-Тийм. Арван бүтээл ч байж болно. Эсвэл аль нэг зөвлөх “Энэ улиралд дэвшүүлэх бүтээл байхгүй” гэж үзэх юм уу, дэвшсэн бүтээлүүд давхардах юм бол тоо нь арай бага байж ч болно.
-Ерөнхийдөө “Балдорж сан” есөн шүүгч, арван хүний бүрэлдэхүүнтэй зөвлөх баг гэсэн хоёр субъекттэй болж байгаа юм аа даа?
-Тийм. Арван хүнтэй зөвлөх баг нь нэр дэвшүүлнэ, бүтээлүүдэд нэр дэвших эрхийг нь олгоно. Харин эрхээ олж авсан бүтээлүүдээс шүүгчид нь БАЛДОРЖ шагналтнаа тодруулна гэсэн үг. Зөвлөх багийн арван хүн яг одоо хэвлэл мэдээллийн халуун тогоонд чанагдаж, удирдаж яваа хүмүүс учраас салбарынхаа өнөөгийн нөхцөл байдлыг мэднэ, энэ утгаараа тэдний үзэл бодол үнэтэй.
Харин эцсийн шүүлтийг ямар ч хэвлэл мэдээллийн байгууллагад харьяалалгүй шүүгчид хийдэг хэвээрээ байна. Яагаад гэвэл жаргал, зовлонг нь дэндүү их мэдчихээр зөв шийдвэр гаргахад асуудалтай болчихдог шүү дээ. Би ч гэсэн, тэр л утгаар, өөрөө шүүгчдийн багт ордоггүй.
-БАЛДОРЖ шагнал гээд маш олон байр эзлүүлдэг байлаа шүү дээ. Одоо больсон юм байна, тийм үү?
-Улирал болгонд сэтгүүлчид маань нэр дэвших эрхээ олж авна. Эрхээ авсан хүмүүсээс шүүгчид сүүлийн шүүлтээ хийж, нэг л БАЛДОРЖ шагналтан, гурван тусгай байрын шагналтан тодруулна гэсэн үг. Сэтгүүл зүйн салбар тоотой хэдэн тоглогчтой. Үүнийг бодолцоод, шалгаруулалтынхаа үнэ цэнийг хадгалахын тулд шагналуудаа цөөлөх нь зөв юм байна аа гэж бодсон.
Мөн “Балдорж сан” маань БАЛДОРЖ шагнал гардуулах ёслолын хувьд ямар нэгэн ивээн тэтгэгчгүйгээр ажиллах шийдвэрт хүрсэн. Бид тодорхой хэмжээнд сэтгүүл зүйн нүүр царай гээд явж буй учраас салбарт болж байгаа юмыг олж хараагүй юм шиг дүр эсгэж болохгүй л дээ. Мөнгө гэдэг зүйл дандаа хардлага дагуулж буй үед энэ шийдвэр зөв гэж бодож байгаа.
“Улаанбаатар хотын банк” шалгарсан хүн бүрт хоёр сая төгрөг өгдөг байсан. Уг санхүүжилтээс сан нэг ч төгрөг аваагүй. “Улаанбаатар хотын банк” сэтгүүл зүйн салбар, сэтгүүлчдэд энэ олон жилийн турш, ямарваа нөхцөл тавилгүйгээр хөрөнгө оруулсанд нь сангийн өмнөөс, салбарынхаа өмнөөс талархал илэрхийлье.
-Ивээн тэтгэгчдээс татгалзана гэдэг сонирхолтой сонсогдож байна. Одоо бол ямар ч арга хэмжээг Монголд санхүүгийн дэмжлэггүйгээр хийдэггүй. Спортын ч бай, урлагийн ч бай, бүгд л ивээн тэтгэгчтэй. Санхүүгийн дэмжлэгтэй байх нь мэдээж маш сайн хэрэг. Одоо манай нийгэмд ивээн тэтгэгчтэй байх нь юугаараа муу вэ гэж хараахан ярьж эхлээгүй байгаа. Тэгэхээр үүний муу тал нь юу байж болох вэ? “Балдорж сан”-гаас дөрөөлөөд өөр бусад арга хэмжээнд ч хамаатуулж болно...
-Бусад арга хэмжээний хувьд хэлж мэдэхгүй байна л даа. Манайд бол ямар нэгэн муу юм болоогүй. Сэтгүүл зүйн нэр хүндийн одоогийн байдал, худалдагдсан сэтгүүлч гэх ойлголт, мөнгө, сэтгүүлч хоёрын харилцаа бүр хардлага дагуулж байна. Бид салбарынхаа нэр хүндийг өргөхөд өөрсдийнхөө хувь нэмрийг оруулахын тулд л ийм шийдвэр гаргах хэрэгтэй гэж үзсэн. Таны хэлж байгаа үнэн л дээ, санхүүгийн хувьд ивээн тэтгэгчтэй байх нь дээр. Бидний хувьд ч дээрх шийдвэр хэцүү байсан. Гэхдээ л, ядаж БАЛДОРЖ шагнал гардуулах ёслолын хувьд энэ нь зөв юм байна гэж бодсон.
“Балдорж сан” шагналаас гадна олон үйл ажиллагаа явуулдаг. Сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийг дэмжих, салбарынхнаа мэргэшүүлэхийн тулд шүүмжийн уралдаан зарлаж, багш, судлаачдыг оролцуулсан онол практикийн хурал хийж, сургалтууд зохион байгуулж байгаа. Энэ болгон дээр, магадгүй, урьд нь ажиллаж байсан ивээн тэтгэгчид ч юм уу, өөр хувь хүн, байгууллагууд хамтран ажиллах үүд хаалга нээлттэй. 2019 оны шалгаруулалт дээр хамтарч ажиллах олон санал ирсэн. Тэр бүхнийг бид шагналаас тусдаа, сэтгүүлчдэдээ хэрэгтэй үйл ажиллагаа болгочих гээд ярилцаж л байгаа.
БАЛДОРЖ ШАГНАЛТАН 20 САЯ ТӨГРӨГӨӨР ШАГНУУЛНА
-Шагналыг дагалддаг мөнгөний хэмжээ өөрчлөгдсөн үү?
-БАЛДОРЖ шагналтанд олгодог мөнгөний хэмжээ нэмэгдсэн. Урьд нь ойролцоогоор 15 сая төгрөг авдаг байсан бол одоо 20 сая төгрөгийн шагналтай болж байгаа.
-Би сүүлийн үед сонин хэвлэл уншихгүй шахам байгаа. Зав гарвал ганц хоёр сайт л гүйлгэж харах юм. БАЛДОРЖ шагналын шалгаруулалтад ирж байгаа сэтгүүлчдийн бүтээлүүд дотор үнэхээр шилдэг нийтлэлийн жин дарах хувь хэр байна даа?
-Шалгаруулалтад бүтээл өгөх хугацаагаа мартаад өнгөрүүлчих ч юм уу, ерөөсөө өгч амждаггүй гэх мэт асуудал олон гардаг. Тэр утгаараа бид нэр дэвшүүлж байгаа бүтээлүүдээ харгалзаж үзэхээс гадна дэвшээгүй сэтгүүлчдийн ажлыг ч давхар харж байх нь зүгээр юм байна гэдэг шийдвэрт хүрсэн. Зөвхөн БАЛДОРЖ шагналд зориулж бичихдээ бус, бүтэн жилийн турш ажлаа сайн хийгээд явж байгаа хүнийг л бид урамшуулах зорилготой.
-Тэр ийм сайн ярилцлага нийтлүүлжээ, энэ их сайн тэмдэглэл бичсэн байна гээд л хоорондоо ярьдаг үе байлаа. Одоо бол тийм сонирхол татсан, олны анхаарал татсан нийтлэл багассан санагдаад байгаа юм л даа. Санд ажиллаж байгаа хүний хувьд яаж харагдаж байна вэ?
-Зөвхөн сонины нийтлэл гэлтгүй сэтгүүл зүйн хувьд ажиглагдаж байна л даа. Гарцаагүй, сенсацад дарагдаад байна. Сэтгүүлчдийн хувьд юмны араас яваад бичих боломж алга, редакцуудын хувьд санхүүгийн боломж алга, бас унших хүмүүсийн орон зай ч хумигдаж. Тэгэхээр таны хэлж байгаа зүйл үнэн. Чансаатай бүтээлээр үнэхээр дутагдаж байгаа. Үүнийг л бодлогоор дэмжих нь сангийн маань нэг зорилго.
-Сүүлийн үед БАЛДОРЖ шагналын шалгаруулалтыг харахаар энэ маань авчихсан, одоо тэр маань авах ёстой гэсэншүү дараалал байгаа ч юм шиг санагддаг болчихлоо. Уг нь үнэхээр мэргэжлийн байж чадвал нэг сэтгүүлч хэдэн жил ч хамаагүй дараалаад авчихдаг байвал илүү эрүүл ч юм уу. Тухайлбал, БАЛДОРЖ шагналыг хоёр дахиа авсан сэтгүүлч байхгүй бил үү?
-Одоогоор байхгүй. Ер нь таны ярьж байгаа шиг тийм бодлого байгаагүй. Гэхдээ ямар ч юманд өөрчлөлт оруулах шаардлага гардаг. Магадгүй урьд нь авсан хүмүүс дахиад бүтээлээ ирүүлэхээ больчихдог учраас хоёр удаа шалгарсан БАЛДОРЖ шагналтан гарч ирэхгүй байгаа байх. Тэгэхээр зөвлөх баг нэр дэвшүүлж байгаа нь ийм шалтгаантай.
-Одоо бол шагналтан өөрөө бүтээлээ ирүүлэхгүй байсан ч нөгөө зөвлөх багийн санал болгосноор нэр дэвшигдэн орж ирээд, үнэхээр сайн байвал хэдэн жил дараалаад ч авч болох нь ээ дээ?
-Тийм ээ. Дээр нь илүү олон хүнийг хамарч байгаа гэсэн үг л дээ. Зарим хүн өөрийнхөө бүтээлийг нэр дэвшүүлэхгүй, за яах юм бэ гэж боддог. Үүнийг л салбарт нь ажилладаг хүмүүс нэр дэвшүүлнэ гэхээр шагналын хүрээ илүү тэлнэ байх аа.
-БАЛДОРЖ шагналд бүтээлээ оролцуулахгүй гэж өөрөө цааргалсан ч зөвлөх баг татаж аваад нэрийг нь дэвшүүлчихвэл шагнагдаад л байх нь ээ?
-Тийм.
-Энэ харин үнэхээр илүү эрүүл, зөв алхам л даа. Жишээлбэл, яг үүнтэй адилхан манай зохиолчдын эвлэлийн “Алтан өд” гээд нэг шагнал байдаг. “Болор цом”, “Утгын чимэг” гээд шүлэг, өгүүллэг хоёрыг л онцолж үздэг байх үед бусад жанрыг дэмжих зорилгоор санаачилсан шагнал л даа, уг нь. Тэр шагналын нэр хүнд яагаад уначихаад байгаа вэ гэхээр зохиогч өөрөө нэрээ дэвшүүлдэг. Өөрөө бүтээлээ өгөөгүй бол огт авч хэлэлцдэггүй. Өөрийн нэрийг дэвшүүлнэ гэдэг бол ямар ч шагналд ичгэвтэр гажуудал л даа. Ичих нүүргүй тиймэрхүү нөхдийнхөө ирүүлсэн ажлууд дотроос, уран бүтээлийн үнэлэмжид хүрэхгүй байсан ч хамаагүй нэгийг нь сонгон түрүүлүүлнэ. Монголд шагналууд ер нь иймэрхүү замаар л яваад байдаг болчихсон. Аль ч салбарт хүчтэй зан араншинтай хүмүүс гэж байна шүү дээ. “Би үүнд чинь оролцохгүй ээ” гэх л юм бол тэр хүн шууд хүрээний гадна үлдчихдэг. Том гажуудал. Хувь хүний зан чанар, тухайн зүйлд хандаж байгаа хандлага огт хамаагүй, цэвэр мэргэжлийн шалгуурыг бий болгох учиртай зөвлөх баг гэдэг маш зөв шүү. Танай зохион байгуулалтад маш эрүүл, шинэлэг, шударга санаачилга нэвтэрсэн байна.
-Түүнээс гадна БАЛДОРЖ шагнал авахын төлөө гэдэг ч юм уу, эсвэл “Балдорж сан”-д таалагдахын төлөө нийтлэлээ бичих ёсгүй байхгүй юу. Сэтгүүлчид өдөр тутмынхаа ажлыг хийгээд л явж байх ёстой. Тэндээс л ажлаа хамгийн сайн хийсэн хүнийг, бүтээлийг л сан шалгаруулах ёстой учраас заавал бүтээлээ ирүүл гэж шахах ёсгүй юм байна гэж бодсон.
-Одоо Монголын сэтгүүл зүйд зонхилж байгаа, гол орон зайг нь эзэлж байгаа жанр юу байна?
-Эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй. Ялангуяа телевизийн эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй. Хүн бүр л “Цензургүй яриа”, “Ам нээвэл”-ийг үзэж байна.
-Ер нь Монголд одоо тэргүүлж буй сэтгүүл зүй бол телевиз, удаалж байгаа нь сайт, гуравдугаарт хэвлэмэл сонин байна уу?
-Тийм. Хэвлэмэл сонин улстөрчид, бодлогын түвшний хүмүүст илүү хүрдэг юм уу даа. Гэхдээ “Максима”-гийн жил бүрийн судалгааг харахад хүмүүсийн хамгийн их итгэдэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь сонин хэвээрээ байна гэсэн дүгнэлт гардаг юм билээ. Харин тархац хэмээх талаасаа сонин хамгийн сүүлд орж байгаа нь үнэн.
-Тархцын хувьд сайтууд тэргүүлж байна уу?
-Өмнө нь сайтууд байсан. Гэхдээ сүүлийн үед тодорхой нэвтрүүлэг юм уу, булан, сэтгүүлчийн бүтээл илүү тарж байх шиг ээ. “Монгол коммент” гэдэг ч юм уу, өөрийн гэсэн хэв маягтай, тогтсон нэвтрүүлгүүд хүмүүст хүрч байх шиг харагддаг.
-Хараад байхад дунд болон ахмад үеийн сэтгүүлчид одоогийн сэтгүүл зүйг ойлгохооргүй өөр болчихлоо л доо. Ийм хэцүү үед сэтгүүл зүйн байгууллагыг авч явах, хувиараа зохицуулан удирдах нь хамгийн хэцүү ажил болсон санагдах юм. Чи өнөөдөр сайтаа эрхэлж байна. Өдөр болгон л бэрхшээл нэмэгдээд байгаа болов уу гэж төсөөлөх юм. Үнэн үү?
-Тийм ээ. Гэхдээ энэ бол зөвхөн сэтгүүл зүйн салбар гэхгүй, нийгэм тэр чигтээ ойлгомжгүй, хөл, толгой нь олдохоо больчихсон цаг үетэй холбоотой мэт надад санагддаг. Үүнээс гадна үзэн ядалт ихтэй, нэг нэгнээ ойлгох чадваргүй тийм нийгэм бий болчихоод байна. Ийм үед сэтгүүл зүй нэг талд нь орж дагах биш, харин ч ойлголцохгүй байгаа нийгмийн бүлгүүдийг хооронд нь ойлголцуулах гүүр болж ажиллах ёстой юм болов уу гэж би боддог.
-Одоо чиний ярьж буй шиг үүргийг өөртөө хүлээн авч, гүйцэтгэдэг хэвлэл мэдээллийн байгууллага үгүй болсон юм шиг. Энэ сайт энэ хүний тал, тэр сайт нь тийм улстөрчийнх гээд хуваагдчихсан. Анзаардаг, мэддэг хүмүүс нь “За, энэ сонин бол тэдний талд л дуугарна, тэр сайт мэдээж тэдний талд л ярина” гэдэг ойлголт бий болчихлоо. Энэ нь манай сэтгүүл зүйг дэндүү эрүүл биш болгож байна. Энд дахиад л танай аавыг дурсмаар байна. Би тухайн үед залуу, сэтгүүл зүйг сайн мэдэхгүй ч аавыг чинь хэлж ярьж байхад санал нийлдэггүй байж билээ. Юу гэж хэлж байсан бэ гэхээр “Сэтгүүлч хүн яг ийм юм болсон байна аа гээд л баримтуудаа аваад ирэх хэрэгтэй. Дүгнэлт хийж болохгүй”. Гэтэл бидний үеийнхэнд заавал дүгнэхгүй бол болохгүй юм шиг, энэ нь сайн хүн юм, тэр ёстой хөгийн нөхөр байна аа гэсэн зүйл уншвал л илүү цогц мэдээлэл юм шиг санагддаг байсан байхгүй юу. Харин танай аав, тэртээ 90-ээд оны дундуур л аль нэг талд нь орох юм бол муу сэтгүүлч гэж хэлдэг сэн. Хүнд дүгнэлт хийх эрхийг нь үлдээ гэдэг байв. Харин тэр үед өөрийнхөөрөө дүгнэлт хийдэг уншигч бий болоогүй байсан байж магадгүй. Өнөөдөр бол танай аавын ярьж байсан зүйл бүр нөгөө тийшээ хэтрээд, уншигчид аливаа мэдээллээс өөрийнхөөрөө гаргалгаа хийх ямар ч боломжгүй болчихлоо. Жишээлбэл, эрүүдэн шүүлтийн тухай одоо бүх хүн ярьж байна. Ийм балиар аргаар эрүүдэн шүүж, хэрэг тулган хүлээлгэдэг арга хэрэгсэл байдаг гэж би таамаглаж явсан л даа. Гэхдээ манайхан арай л дэндүү ялзарчихсан юм байна шүү гэдгийг сая ойлгоод үнэхээр зэвүүцэл төрж байгаа юм. Миний дургүйцэж байгаа энэ мэдээллийг эрүүл шударга ёсны төлөө гаргаж ирсэн юм уу, эсвэл, бүр бурангуй, далд эрх ашгийн төлөө гаргаж ирсэн юм уу? Энэ бүх мэдээллийг сэтгүүлчид эрж хайж олсон бол би ойлгоно. Гэтэл эрх баригчид өөрсдөө гаргаад ирлээ шүү дээ. Тэгэхээр сэжигтэй санагдаад байгаа юм. Эрх баригчид эх сурвалжийг нь гаргаж өгөөд, бүгд цуурайлан мэдээлж байгаа бол энэ нь сэтгүүлчийн ажил биш учраас итгэхэд бэрх, хэцүү. Талцсан бүлэглэлүүдийн аль нэг нь том, жижиг эх сурвалж гаргаад сэтгүүлчдэд санал болгоно. Жишээлбэл, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн асуудлыг маш олон хүн ойлгохгүй л үлдэж байгаа. Ойлгох ч баримжаа алга. Аль нь үнэн бэ гэдгийг ялгаж харах аргагүй болчихсон. Үүнийг эрэмбэлэх, хуваагдсан, талцсаныг цэгцлэх арга зам, нэгтгэн дүгнэх эрх чадал, энэ бүхнээс гарах гарц сэтгүүл зүйд харагдаж байна уу?
-Миний хувьд хоёр талыг эн тэнцүү түвшинд буюу тэнцвэртэй мэдээлэхийг чухалчилдаг. Яагаад гэхээр өнөө үед хэвлэл мэдээлэл өөрөө бид нарыг ашиглаад байна уу, үгүй юү, бид бүрэн зураглалыг нь ойлгоод байна уу, үгүй юү гэдгийг олж мэдэхэд хэцүү болчихсон. Мэдээлснийхээ дараа л “Өө энэ чинь ийм байж шүү дээ” гэж бодох үе ч бий. Тиймээс ийм бодол олон удаа төрүүлэхгүйн тулд, жишээлбэл, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн асуудал дээр гэхэд л Засгийн газрын талыг нь ч, 49 хувийн талынх нь ч байр суурийг нийтэлдэг. Тэгэхээр нэг хэцүү юм нь бүх хүний дайсан болчихдог. Эрүүдэн шүүлт дээр одоогийн эрх баригчдын хэлж байгааг нь ч, таны хэлээд байгаа зорилготой ингээд байна уу гэх хардлагыг ч гаргачихдаг. Аль аль талыг нь л нийтлээд байх нь зүйтэй гэж боддог.
НИЙГМИЙН ЯЛГААГ ОЙРТУУЛЖ ӨГӨХ НЬ СЭТГҮҮЛ ЗҮЙН ҮҮРЭГ
-Эндээс нэг асуулт гарч ирж байна л даа. Сэхээтнүүд ч юм уу, авсан мэдээлэлдээ анализ хийх чадвартай хүмүүст ингэж өгөх нь зөв. Гэтэл ихэнх нь тийм чадвартай биш шүү дээ. Энэ тэнцвэртэй мэдээлэл гэдгийн муу тал нь юу вэ гэхээр анализ хийх чадваргүй хүмүүс сүүлдээ өөртэй нь тааралдаж байгаа хэн нэгний үгээр л ойлгож дүгнэхээс өөр аргагүй болдог. Яагаад гэвэл сонин бариад уншлаа, хоёулаа байна. Нэг нь зөв гээд, нөгөө нь буруу гэчихсэн. Тэгэхээр тэр хүн ямар ч ойлголт авах боломжгүй. Жишээлбэл, зурагт үзэхэд нэг суваг нэг талаас нь яриад, өөр суваг нөгөө талаас нь ярина. Эцсийн эцэст тухайн хүн ямар ч гаргалгаа хийх боломжгүй үлддэг учраас тархи нь угаагдахад жинхэнэ утгаараа бэлэн болчихож байгаа юм. Хоёр мэдээллийн хооронд хаашаа явахаа мэдэхгүй. Энэ үед нь тэр хүнд аль сайн хүрч чадсан тал өөрийгөө тулгах боломжтой юм шиг харагдаад байна л даа. Тэгэхээр анализ хийх чадваргүй, сонгуульд хамгийн их санал өгдөг, манай төр, засаг ямар бүрэлдэхүүнтэй байхыг шийддэг олонх маань бодит байдлыг олж харах ямар ч боломжгүй. Ийм тохиолдолд ер нь яах ёстой юм бол?
-Би гүүр болох ёстой гэдэг үгийг энэ утгаар нь түрүүн хэлсэн юм л даа. Одоо “Эрдэнэт үйлдвэр” ч юм уу, эрүүдэн шүүх ч юм уу, өнөөдөр үүсээд буй асуудлууд бүр том зураглалтай нь харьцуулах юм бол жижиг асуудал гэж хэлж болохоор. Миний бодлоор үүсээд байгаа хамгийн том асуудал бол нийгмийн ялгаа дэндүү их болчихоод байгаа нь юм.
Баян, ядуу болоод боловсролын ялгаа дэндүү их болчихлоо. Хамгийн их айдаг зүйл гэвэл миний үеийнхний цаг ирэхээр энэ ялгаа бүр их болох юм шиг харагддаг. Яагаад гэвэл нэг хэсэг нь бөмбөлөг дотор амьдардаг болчихсон, гэрээсээ ажил руугаа машинаар л жолоочтойгоо явна, эргэн тойрных нь хүмүүс өөртэй нь л ижил асуудалтай хүмүүс, яг л өөртэй нь адил юм ярина. Агаараар явдаг хүн олон болчихсон үе шүү дээ. Нөгөөтээгүүр, үнэхээр үнэнчээр хөдөлмөрлөөд эдийн засгийн боломжоо сайжруулж чадахгүйгээсээ болоод бүх юмыг үзэн яддаг болчихсон нэг хэсэг хүн, бүтэн үе Монголд бий болж байгаа. Тэднийг буруутгахад хэцүү.
Өнөөдөр дунджаар, өндөр цалин гээд л нэг сая таван зуун мянган төгрөг авч байна. Цалингаараа амьдаръя гэхэд хэцүү. Залуу хүмүүс гоё амьдарч, сайхан юм идмээр л байгаа шүү дээ. Бүгд ядуу байсан бол бас нэг өөр хэрэг. Хажууд нь хүн хахаж бялхаад байхад хөдөлмөрлөөд хөдөлмөрлөөд яаж ч чадахгүй байгаа хүнд үзэн ядалт төрөх нь ойлгомжтой шүү дээ. Тэгэхээр нэгнийхээ амьдралыг ойлгож чадахгүй, бараг л харь гаргийн хүмүүс шиг болчихсон. Энэ ялгааг л ойртуулж өгөх нь сэтгүүл зүйн том үүрэг юм болов уу гэж би хардаг. Өөрөөр хэлбэл, дэндүү болчихсон хүмүүсийг нь хазаарлах, ард хоцорсон хүмүүсийг дэмжиж өгөх тэр чиглэл рүү л сэтгүүл зүй ажиллах ёстой гэж бодож байна.
-Энэ бол одоо сэтгүүл зүйн биш нийгмийн асуудал болчихсон л доо. Боловсролгүй, мэдээлэлд анализ хийх чадваргүй хүмүүс нийгэмд ихсэх нь тодорхой бүлэгт ашигтай байх шиг. Яагаад ингэж бодсон бэ гэвэл манай боловсролын системийг хар л даа. Боловсролын системийг шинэчлээд, өөрчлөөд, дээшээ явъя гэх сонирхол аль ч намд алга. Тиймээс үе өнгөрөх тусам боловсролгүй хэсэг ихсэх гээд байна. Нөгөө л анализ хийх чадваргүй хүмүүс нь улам ихсэх гээд байна. Тийм хүн олон байх тусам цөөхөн хэдэн улстөрчийн тоглоом л амжилттай явна шүү дээ. Сонгуулиар саналыг нь худалдаж авдаг ч юм уу, нэг, хоёр, гурван удаа цагаан хоолой барьж толгойг нь эргүүлж байгаад, түүгээрээ өөрсдийгөө дархалчихдаг ч юм уу. Тэгэхээр өнөөгийн сэтгүүл зүйн маань мэдээлэл дамжуулахаас гадна соён гэгээрүүлэх, иргэдийн боловсролд нэмэр хандив болох гэсэн үзэл баримтлал хэр хэмжээнд явж байна?
-Үүнд зөвхөн улстөрчид буруутай гэж би хэлэхгүй. Нийгэм ийм болчихсонд бизнесийнхний буруу ч бий. Учир нь тэдэнд авах сэтгэхүй байгаа хэрнээ амьдарч байгаа нийгэмдээ буцааж өгөх сэтгэл нь алга. Нийгмийн дийлэнхийг юу ч үгүй, алдах юмгүй болгочихоод, дараа нь чи “орк” гэж загнах утгагүй шүү дээ. Уг нь хуулиар эрхтэн дархтаныг хязгаарлах, эмзэг бүлгийг дэмжих, хахаж цацаад байгаа хүмүүсийн мөнгийг татвараар тараах, баланслах зорилготой. Гэтэл манайд эсрэгээрээ байгаа учраас ядаж хэвлэл мэдээлэл нь тэр хүмүүсийг жаахан хазаарлах тал руугаа ажиллах ёстой юм болов уу гэж бодож байна.
Мөнгө мөнгийг бий болгодог зах зээлийн дүрэм бий. Өнөөгийн нийгэм 90-ээд оноос өөр болсон тул хүмүүс үнэхээр тэгш бус гараанаас эхэлж байна. Гэхдээ хэвлэл мэдээлэл нь тэр хүмүүсээс хараат бус байх хэрэгтэй л дээ. Зөвхөн санхүүгийн хувьд ч биш. Ер нь хэцүү шүү дээ, сонинд ямар нэгэн нийтлэл гарчихаар хэн нэгнийх нь найз болж таардаг. “Та нар зорилготой ингээд байгаа юм уу, тэгээд байгаа юм уу” гээд л. Хүмүүс хэвлэлд, сэтгүүл зүйд, зөв шүүмжлэлд хандах хандлагаа эрүүлжүүлэх хэрэгтэй.
-Хуучин цагт сэтгүүл зүй “Соёл урлаг ийм байна, боловсрол ийм байна, хүмүүсийн зан харилцаа ийм байна” гээд бүх салбар луу ордог, шүүмжилбэл шүүмжилдэг, магтвал магтдаг, хүртээмж нь өргөн байсан шиг санагддаг. Жишээлбэл, нэг том редакц байлаа гэхэд зөвхөн соёл урлагаа ч юм уу, боловсролоо хариуцдаг хэлтэстэй, нөгөөдүүл нь түүгээрээ л явдаг, үүгээрээ ч мэргэшсэн сэтгүүлчидтэй. Гэтэл өнөөдрийн сэтгүүл зүй ихэнхдээ улс төрийн хүчнүүдэд анхаарал хандуулаад, “Манай боловсрол болохгүй байна аа” гэж ярьж байгаа сэтгүүлч бараг сонсогдохгүй юм. Тэр нам ингэж байна, энэ улстөрч ингэж байна, энэ нөхөр ЖДҮ, 60 тэрбум гэсээр, үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй сенсац руу сэтгүүлчид хуваагдаж ороод, тэр нь манай нийгэмд ийм балай, улстөржсөн, хийрхсэн давлагаа үүсэх үндэс болж байна. Дунд сургууль ямар сургалттай байна гэж асуудал дэвшүүлэх сэтгүүлч бараг алга. Улс төрөөс өөр сэдвээр төрөлжсөн нь магадгүй уул уурхайн сэтгүүлчид л байх шиг. Тэгэхээр өнөөдрийн сенсац дагасан, нийгмийн ил харагдаж байгаа, мөнгөний эргэлттэй салбарууд руу биш, цаана нь байгаа, хүний оюун санаа руу хандсан салбар луу явдаг сэтгүүлчид манайд хумигдчихсан мэт санагдах юм. Үүнийг юу гэж тайлбарлах вэ?
-“Өнөөдөр” сонин таны хэлж байгаа шиг секцийн системтэй болохоор чөлөөт цаг, бизнес, спорт, урлаг соёл, боловсролын чиглэлээр мэргэшсэн сэтгүүлчидтэй. Харин үүнийг хүлээж авах чадвартай хүмүүсийн тоо нь багасчихаад байгаа. Яагаад гэвэл хүн өөрөө өөрийнхөө анхан шатны хэрэгцээг хангасныхаа дараа л бусад юманд санаа зовж эхэлдэг нь яахын аргагүй үнэн. Гэтэл хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй болчихоор яах аргагүй л эдийн засаг, улс төр гэдэг нь илүү зонхилж гарч ирээд байгаа юм.
-Миний бодлоор, энэ бас л далд бурангуй бодлого шиг санагдаад байгаа юм. Жишээлбэл, хүүхдийн боловсрол доголдож байна, хүүхдийн ертөнцийг үзэх үзэл Монголын нийгэмд орон зайгүй байна, гэр бүлийн хүмүүжил гэж хэн ч санаа зовнихгүй мөртлөө тэр их хурлын дарга, сайд, гишүүд рүү л ороод, утга учиргүй талцаж үзэлцээд байгаа байхгүй юу. Энэ сайдыг солимоор байна, энэ нөхрийг дүүжилмээр байна гэхчлэн бүгд хашхиралдах атлаа өөрт нь хамгийн чухал асуудал болох хүүхэд нь ямар хүн болж төлөвших вэ, хүүхдийнх нь боловсрол ямар байх вэ гэдэг тухай огт ярихгүй болчихлоо л доо.
-Гэхдээ тэр хүүхдүүд нь үнэхээр сайн боловсрол эзэмшээд, тэтгэлэг аваад гадаадад сураад ирлээ, Монголд ажиллалаа гэж бодоход сая таван зуун мянган төгрөгөөс дээш цалинтай ажиллана гэхэд маш хэцүү. Тэгээд л бүх насаараа нөгөө зээл, ипотек гээд л явна. Гэтэл хажууд нь бохир аргаар мөнгө олчихсон, тэгээд зүгээр ч чимээгүй байж чадахгүй, хүний уур хилэнг маажиж, гайхуулж амьдраад байгаа хүмүүс ихэсчихээр үзэн ядаад байна. Арай л амьдралаас тасарчихсан, нийгмийн дийлэнхийн амьдарч байгаа нөхцөлийг ойлгохгүй, бурхны заяагаар ч юм уу, хувь тавилангаар ч байна уу би ийм ээж, аавын хүүхэд болж төрсөн учраас надад илүү их боломж байна шүү дээ гэж бодохгүй. Хүмүүс надаас тав зургаа дахин хөдөлмөрлөөд ч надад байгаа юмыг олж авч чадахгүй байна гэдгийг ойлгож, үргэлж энэ өнцгөөс юмыг харах хэрэгтэй л дээ.
ТУС БОЛОХГҮЙ ЮМ АА ГЭХЭД ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГАА ХЭВИЙН ЯВУУЛАХ ОРЧНЫГ НЬ БҮРДҮҮЛЖ ӨГӨХ ЁСТОЙ
-Тэгвэл чиний ажигласнаар хөрөнгөлөг давхаргаас гаралтай, өнөөдөр яг одоо бизнесээ авч явах үе нь ирж буй залуучуудын дотор үүнийг ухамсарласан тодорхой бүлэг, клуб бий болж байна уу? Одоо хэвлэл мэдээллээр дамжуулж байгаа аяс нь бол тэр хөрөнгөжсөн нөхдүүд ялзарчихсан юм шиг л бичигдээд байна шүү дээ. Тэгэхээр ялзарсан гэгддэг тэр хэсэг дотор илүү өөр, нийгмээ ондоо болгох хүсэл эрмэлзэлтэй зөв хүмүүс, зөв хандлага харагдаж байна уу?
-Тийм хүмүүс байгаа байх аа. Их хичээж байгаа хоёрдугаар үеийнхэн бий. Ямар ч байсан ажил хийх хэрэгтэй, хүнд хэрэгтэй хүн болно гэсэн хандлагатай. Энэ бол үнэхээр сайн, тэднийг хараад итгэл найдвар төрдөг. Гэхдээ дийлэнхээс нь миний түрүүн хэлсэн шиг хандлага ажиглагддаг. Хүмүүс масс гээд л яриад байдаг. Гэтэл хөрөнгөтэй хүмүүс нь сэтгэхүйн хувьд ялгаагүй болчихсон нь харамсалтай. Чинээлэг, сэхээтэн гэдэг хоёр ялгаатай ойлголт байх л даа. Та хэрвээ Нүхтийг харсан бол жигтэйхэн гоё, орд харш шиг байшингууд байгаа биз дээ. Гэтэл хоёр байшингийн хоорондох зайд хог нь овоорчихсон байдаг. Ийм сэтгэхүйтэй хүмүүсийн улсдаа хандаж буй хандлага ямар байх нь ойлгомжтой шүү дээ.
-Ер нь, Монголын ирээдүй ихэнх хүнд таагүй харагдаад байх шиг. Одоо яг чиний хэлсэн шиг эрчимтэй ялгарал явагдаж байна. Энэ зөвхөн эд материалын хувьд биш, оюун санааны хувьд ч адилхан. Баян, ядуугийн ялгаа их болсонтой адилхан боловсролтой, боловсролгүйн ялгаа их. Үүнээс үүдэн Монголын ирээдүй их дорой харагдаад байгаа юм. Харин танай үеийнхний, чиний өнцгөөс харахад Монголын ирээдүй ямар байна вэ?
-Тийм ээ. Миний үеийнхний цаг ирэхээр яах бол гэж би ч бас санаа зовдог. Таны хэлж байгаагаар баян, ядуугийн ялгаа ихэссэн, үүнээс гадна сэтгэхүйн хувьд ялгаа гарчихлаа. Сэтгэхүй гэдэг боловсролтой холбоотой биш юм байна гэдэг дүгнэлтэд би хүрээд байгаа юм. Гадаадад сураад ирсэн ч сэтгэхүй нь буруу байх юм бол хэрэггүй. Одоо мөнгөтэй, боловсролтой, ямар нэг юм хийх, өөрчлөх боломжтой, сэтгэхүй нь зөв гэдэг бол нийгмийн маш жижиг сегмент болчихлоо шүү дээ. Тэгэхээр үнэхээр ирээдүй баргар харагдаад, залуучууд олноороо гадагшаа явж байгаа биз. Бууж өгөөд л явж байгаа байх л даа. Ямар сайндаа Буянт-Ухаагаас хамгийн сүүлд явсан хүн нь чийдэнгээ унтраагаарай гэдэг онигоо гарсан байна шүү дээ. Үүнээс л урьдчилан сэргийлэх, одоо байгааг нь сайжруулахын төлөө сэтгүүл зүй ажиллах хэрэгтэй байх л даа.
-Сэтгүүл зүй бол нийгэмд том харанга дэлдэж чаддаг, хамгийн олон салбартай шөргөөцөлддөг, чухаг, гол салбар гарцаагүй мөн. Гэтэл манай хамгийн чухал салбар бусдыгаа дагаад ихээхэн уруудсан нь харамсалтай. Худалдагдсан сэтгүүл зүй гэдэг бол нийгмийн оюун санааны маш том, бүдүүлэг, харанхуй уналт доройтол. Энэ хэцүү цаг үед мэргэжлийн сэтгүүл зүйн төлөө зогсож, сэтгүүлчдэд урам зориг өгсөн “Балдорж сан”-г ийм залуугаараа удирдан, Монголын нийгмийг эрүүлжүүлэхийн төлөө зүтгэж буйд чинь талархаж, ярианаас чинь зөв бодол, зөв хандлагыг мэдэрсэндээ олзуурхаж байна. Миний зүгээс асуугаагүй, ярих юм сан гэж бодож төлөвлөсөн санаа оноо чамд үлдсэн бол хэлээрэй.
-Таны хэлсэнчлэн өнөөдөр сэтгүүл зүй маань түмэн асуудалтай байгаа юу гэвэл үнэн. Гэхдээ манай салбар тэр чигтээ болохгүй болчихсон уу гэвэл үгүй. Орос шиг, төрийн нэг компани бүгдийг нь худалдаад авчихгүй л бол ямар ч хэвлэл мэдээлэл өөрийн арга замаараа оршин тогтноно. Тэгэхээр эрүүл нийгмийг хүсэж байгаа хүн бүр хэвлэлтэй эрүүл харилцааг тогтоох ёстой юм шиг санагддаг. Одоо бизнесийнхэн утасдаж “Яагаад үүнийг нийтэлж байгаа юм бэ” гэж дарамталж, шүүмжлэлүүдийг хаалтын гэрээгээр хаах оролдлого хийхийн оронд ил тодоор рекламаа өгөх хэрэгтэй. Улстөрчид нь “Та нар худалдагдсан” гэж хашхирахын оронд хэвлэлүүдэд өөрийгөө авч явах боломжийг нь бий болгох ёстой. Жишээлбэл, Сонгуулийн тухай хуулиар хэвлэлийн хуудсыг нь, эсвэл нэвтрүүлэх цагийг нь заагаад өгчихсөн. Тэгмэгц, харин ч эсрэгээрээ ил тод явах ёстой байсан рекламыг нууц байдал руу түлхэж, далд орон зайг нь бий болгочихож байгаа юм. Энэ бол сонинуудын хувьд үнэхээр тулгамдаад буй асуудал. Тус болохгүй юм аа гэхэд сэтгүүлчдэд үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах эрүүл орчныг бүрдүүлж өгөх ёстой юм аа. Мэдээж сэтгүүлчид ажлаа нэр төртэй хийх хэрэгтэй. Хэн ч хэзээ ч баян болохын төлөө сэтгүүлчийн мэргэжлийг сонгодоггүй байх гэж би боддог. Үнэхээр мэргэжилдээ хайртай учраас л энэ амьдралыг сонгодог. Үүнээс гадна хэвлэл мэдээлэл хүчтэй зэвсэг гэдгийг ойлгоод, энэ салбарт нэгэнт орсон бол эцсийг нь хүртэл, ёс зүйтэй тэмцэх ёстойд би итгэдэг. Таныг надтай ярилцсанд маш их баярлалаа.
-Чамтай ярилцах сонирхолтой байлаа. Аавыг чинь ч дурсаад авлаа. Миний хүндэлж явдаг хүмүүсийн нэг байсан юм шүү. Би хоёрхон салбарт харьяалагдсаар ирлээ. Нэг нь уран зохиол, нөгөө нь сэтгүүл зүй. Сэтгүүлчийн ажил эрхэлж явсан минь надад олон зүйлийг ойлгоход хэрэг болсон л доо. Голчлон гадаадын уран зохиолын ном уншдаг байсан намайг Монголын хөрсөнд бууж ирэхэд, Монголын нийгмийг ойлгоход, монгол хүний сэтгэхүйг ойлгоход, ер нь хүмүүсийг ойлгоход нэмэр түлхэц болсон. Тиймээс ч сэтгүүлчдэд хайртай, энэ салбар маань эрүүл, цэвэр, мэргэжлийн байгаасай гэж үргэлж хүсдэг. Дүүдээ амжилт хүсье.
-Баярлалаа.
“Монгол ньюс” ХХК-ийн дэд захирал, “Балдорж сан”-гийн тэргүүн Балдоржийн Номинтүшигтэй ярилцлаа.
СЭТГҮҮЛ ЗҮЙН САЛБАРТ ЧӨТГӨРИЙН ТОЙРОГ ШИГ ЦИКЛ АЖИГЛАГДДАГ
-Би 1994 онд төгсөж ирээд “Ардын эрх”-ээс ажлын гараагаа эхэлсэн. Тэр үед өдөр тутмын сонин нэлээд хэд байсан л даа. Гэхдээ яг сэтгүүл зүй буцалсан гал тогоо бол “Ардын эрх” л байсан юм. Тухайн үеийн “Ардын эрх”-ийн ранкийг одоо үеийн сэтгүүлчид төсөөлөхгүй. “Ардын эрх”-ийн нөлөө маш өргөн, ямар ч телевизээс илүү, хүртээмжийн хувьд магадгүй “Цагийн хүрд”-ээс ч илүү байсан үе.
Төрийн гэдэг статусаараа төр, засагт нөлөөлдөгтөө ч биш, бүх хүн уншдаг байсан болохоор шүү дээ. Би Сонинтогос эгчийн албанд ажилд орсон. Манай Нийгэм, соёлын албанд шүлэг зохиол бичдэг хүн олон. Тэр хэлтэст сар гаруй ажиллаж байгаа Билгүүн гээд яруу найрагч залуу “Ардын Эрх”-д орлоо ч жинхэлэх нь нэлээн ярвигтай байдаг тухай анхны мэдээллийг өгч байв. Тэгэхээр хүмүүсээ их шахдаг байж. Шавь сургалт бий болохоос ч өмнө редакц тэр чигээрээ сургалт явуулж буй юм шиг ажилладаг байсан. Эхлээд сонгосон хүмүүсээ сургадаг, тэгээд ажилдаа дажгүй зүгширснийх нь дараа л жинхэлнэ. Сэтгүүлчээ бэлддэг энэ явц нь их дэвшилттэй, үр өгөөжтэй байж дээ гэж одоо боддог юм. Ямар ч байсан, манай сэтгүүл зүйн ид шинэчлэлийн үед өдөр тутмын супер сонинд ажилласандаа олзуурхдаг шүү. Тийм болохоор Бал эрхлэгчийн тухай охинтой нь, “Балдорж сан”-гийн тухай тэргүүлж буй хүнтэй нь ярилцана гэдэг их сонирхолтой санагдаж байна. Уншигчид маань аавынхаа үйл хэргийг үргэлжлүүлээд явж байгаа, Балдоржийн охин гэдгээс бусдаар Номинтүшигийг мэдэхгүй. Тэгэхээр өдий хүртэлх түүхээр чинь яриагаа эхлүүлэх үү?
-Танд ярилцлага өгнө гэдэг хүн болгонд олдоод байдаг завшаан биш ээ гэж юуны түрүүнд хэлэхийг хүсэж байна. Аавыг минь дурсаж, надаас ярилцлага авч байгаад баярлалаа. Би аав, ээж хоёрынхоо хамгийн бага хүүхэд нь, ээжийнхээ 44-тэйд нь төрсөн, нэлээд эрх өссөн. Намайг төрөхөд ээж, аав хоёр гэр бүлдээ илүү цаг зарцуулдаг үедээ оччихсон байсан. Тэгээд л аавынхаа үгээр их олон сургууль сольсон. Аав нэг өглөө босоод л “Орос хэл сургана”, маргааш нь сэрээд л “Одоо монгол хэлтэй болгоно” гэдэг байлаа. Нэг мэдсэн чинь, долдугаар ангидаа орохдоо нийт долоон сургууль дамжчихсан байсан.
-Ер нь Бал эрхлэгч тийм зантай хүн байсан шүү. Их шаргуу, яаруу, юм юмыг амжуулах гээд гүйж буй мэт огцом огцом шийдвэр үргэлж гаргадаг байсан. Чи тэр занд нь ширвэгдчихэж л дээ.
-Чамайг төрж байсныг би сайн санадаг юм. Өлзий бид хоёр яг гэрлэх гэж байсан үе. Сонин маань шинэ байр луугаа дөнгөж нүүгээд орчихсон, зарим нь ажилтай царайлаад үлдэж, уудаг байлаа л даа. Нэг удаа Өлзий бид хоёр “Ням гараг”-ийн редакц байрладаг хэсэгт болзоод, яриад сууж байтал Бал эрхлэгч “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн захирал байсан Отгонбилэг гуайтай хамт, халамцуу ороод ирсэн. Ажил дээр оройтсон хүмүүсийг архи ууж байна гээд торгодог байсан тул буруугаар ойлгогдохоос айж Өлзий нуугдаад, баригдаад инээдтэй юм болсон. Сүүлд сонсох нь ээ, чи төрчихсөн, эрхлэгч найзуудтайгаа тэмдэглээд явж байхад нь бид хоёр таарчихсан юм билээ. Дараа нь 2003 оны үед Мөнхжин ахын үзэсгэлэнгийн нээлтийн үеэр Бал эрхлэгч чамайг хөтөлчихсөн явж байсан, чи нэг жаахан охин. Тэгэхэд би дөнгөж хэвлүүлээд байсан “Илбэ зэрэглээ” хэмээх романаа аавд чинь өгөхөд “Та хоёрыг ажиллаж байхад төрсөн охин чинь одоо ийм том болчихсон шүү дээ” гээд чамайг заагаад их л жаргалтай инээж байсан юм даг. “Дарга, цэргийн” ёсоор бид тийм ч ойр дотно яваагүй боловч аавын чинь тухай олон дурсамж надад бий. 1994 онд би сайдын ярилцлагыг буруу буулгасан хэрэгт холбогдоод, бөөн асуудал үүссэн. Сайд уурлаж, мэдэгдэл ирүүлээд л. Би ч туршлагагүй, шинэхэн сэтгүүлч. Хэлсэн бүхнийг нь л тэр чигээр нь буулгачихгүй юу. Тэгэхэд аав чинь намайг шууд өмөөрч, хамгаалаад гарч байсан юм. Хориодхон настай, сэтгүүлч болох үгүй нь ч тодорхойгүй хүүхэд рүү төрийн сайд дайрахад сэтгүүлчээ хамгаалах эрхлэгч одоо харин хэр олон таарах бол? Ер нь сэтгүүлч гэдэг мэргэжлийн нэр хүндийг Монголд өргөлцсөн хүмүүсийн нэг бол яалт ч үгүй Бал эрхлэгч. Энэ мэргэжлийн талаарх анхны сэтгэгдэл чамд хэзээ, хэрхэн төрсөн бэ?
-Аав, ээж хоёулаа сэтгүүлч учраас ухаан орсон цагаасаа л сонин хэвлэлийн тухай яриа сонсож өссөн. Тэдний мэргэжлээ хайрладаг хайр хүүхдүүдэд нь өвлөгдөж удамшихгүй байхын аргагүй, сэтгүүл зүйдээ тийм их хайртай хүмүүс л дээ. Хүүхдүүд сансрын нисгэгч болно гэж мөрөөдөж байхад би сэтгүүлч болно гэж ярьдаг байсан. Байнга аав дээр очоод л, ярилцлага авч байгаа юм шиг жүжиглэдэг байлаа. Дөрөвдүгээр ангидаа анх NTV гэдэг сонин гаргасан. Тэр нь одоо ч гэсэн жаазлаастай байгаа.
БУЖИГНАЖ, БУЦАЛСАН РЕДАКЦЫН “АМЬДРАЛ” Л МИНИЙ АЗ ЖАРГАЛ
-Сэтгүүлчээс өөр мэргэжил сонгоё гэсэн бодол чамд огт төрөөгүй гэсэн үг үү?-Яг үнэнийг хэлэхэд, би их сургуулиа төгсөж ирээд өөр мэргэжлээр ажиллах гэж оролдсон л доо. Гэхдээ бусад салбар луу халтирч орсон ч миний хамгийн сайн хийж чадах, надад баяр баясгалан төрүүлдэг ажил бол зөвхөн сэтгүүл зүй юм билээ. Нэг баримт олоод л, тэр баримтынхаа араас яваад л... Бужигнаж, буцалсан редакцын “амьдрал” л миний аз жаргал юм шиг байна.
-Чи Англид төгссөн байх аа. Сэтгүүлчийн мэргэжлээр суралцсан уу?
-Үгүй ээ. Манай эгч сэтгүүлчийн мэргэжлээр төгссөн учраас намайг бизнес, олон улсын харилцааны чиглэлээр сурсан нь дээр гэж гэр бүлийнхэн маань шийдсэн. Би одоо энэ чиглэлээрээ түлхүү ажиллаад, сониныхоо өдөр тутмын ажилд оролцож чадахгүй байгаа ч сайтынхаа ажлыг хариуцаад л яваа.
-Өнөөдрийн сэтгүүл зүй бидний, тэртээх 90-ээд оны дунд үеийнхээс тэс өөр болчихлоо. Зөвхөн хэлбэрийн хувьд ч биш, хандлага, сэтгэлгээ нь ч их өөр. Жишээлбэл, би цаасан сонин барьж унших л илүү дуртай. Ингэхэд чи сайтаа хариуцдаг болохоор мэдэж байгаа биз. Цахим хэвлэлийн цаасан хэвлэлээс ялгарах онцлог болон гол дэвшил нь яг юу юм бэ?
-Би ч цаасан хэвлэл унших дуртай. Ялангуяа хүний юмыг засахдаа заавал цаасан дээр нь харахгүй бол болдоггүй. Цаасан хэвлэл байхгүй болно гэдэгтэй би санал нийлдэггүй. Хүн тодорхой нас, статуст очихоороо цаасан сонин л уншдаг. Гэхдээ дижитал хэлбэр нь мэдээллийг илүү түргэн шуурхай, хүн бүрт хүртээмжтэй болгосон нь мэдээж. Хамгийн гол нь мэдээллийг олон талаас харуулах боломжийг нээсэн. Цаасан хэвлэл сэтгүүлчийн ур чадвар, дүрслэх чадварт тулгуурладаг байсан бол одоо дижитал орчинд зураг, видео, инфографикаар мэдээлж болж байна. Энэ нь олон талаараа хөгжих боломжийг сэтгүүлчдэд нээж байгаа гэж боддог.
-Би залуугаасаа л урагшлах, хөгжиж дэвших, шинэлэг байх гэсэн үзэл бодолтой хүн байсан л даа. Гэхдээ нас явах тусам, зогсоо зайгүй урагшлаад байгаа энэ бүх үсрэнгүй хөгжил дэвшил гээч нь учир утгатай юм уу, үгүй юү гэдэгт эргэлздэг болчихлоо.
Өсөлт дэвшил, бидний зорьж очих гээд байгаа тэр бүхэн ямагт хэлбэр талаа хөөчихсөн мэт, цаанаа бол бүх юмны мөн чанар өөрчлөгдөхгүй, хэвээрээ л байгаа юм шиг. Сэтгүүл зүй яг одоо ямар түвшинд байгаа вэ? Энэ салбарт мөнхийн үнэт зүйл гэж байна уу, эсвэл байнгын хөдөлгөөнтэй, хувиралтай байх ёстой юу?
-Өнөөгийн Монголын сэтгүүл зүйд тулгараад байгаа, хамгийн аминд тулсан асуудал нь дижитал уу, уламжлалт уу гэсэн мэтгэлцээн биш, сэтгүүл зүйн салбарын нэр хүнд гэж би хардаг.
-Сэтгүүл зүйн нэр хүнд унаж байна уу, аль эсвэл хэр хэмжээндээ л явж байна уу?
-Сэтгүүл зүйн салбарын нэр хүнд унасан гэдэгтэй хүн бүр санал нэгдэх байх. “Худалдагдсан сэтгүүлчид” гэдэг үгийг хүн бүр л хэлдэг боллоо. Сэтгүүлчдийн мэргэжлийн бахархал нь тодорхой хэмжээнд багасаж байх шиг. Энэ бол хамгийн том асуудал, салбарын бүх түвшний хүн анхаарал хандуулах ёстой зүйл гэж боддог.
Хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажиллаад ар гэрээ авч явах санхүүгийн боломж үгүй учраас энэ нь зуун хувь чөлөөт байх боломжийг нь хаагаад байна. Нэр хүнд нь унахаар уншигч, үзэгчдийн итгэх итгэл нь буурна. Үүнээс улбаалж сэтгүүлчдийн мэргэжлээрээ бахархах бахархал нь багасна. Чөтгөрийн тойргорхуу цикл яваад буй юм шиг харагддаг.
-Чи бага байсан учраас аавтайгаа сэтгүүл зүйн талаар ярьж амжаагүй байх л даа. Гэхдээ одоо эргээд бодоход Бал эрхлэгчийн сэтгүүл зүйд баримталж байсан гол зарчим юу байсан шиг санагддаг вэ?
-Та сая “залуу сэтгүүлчийг өмгөөлж, хамгаалсан” гэж хэлсэн дээ. Тэр бол аавын өөрийнх нь, хувь хүний үзэл бодол, байр суурь байсан болов уу. Би жаахан байхдаа, аавыг сайд дарга нартай ярих үеэр дундуур нь ороод үг хэлэхэд бусад хүн шиг “Том хүний ярианд оролцлоо” гэж загнадаггүй байсан. Яг том хүн юм шиг л надтай бүх сэдвээр ярьдаг байсан шүү. Санхүүгийн эрх чөлөөгүйгээр чөлөөт сэтгүүл зүй оршин тогтнох боломжгүй гэдгийг аав их эрт ойлгоод, зөв зохицуулалт хийсэн юм шиг санагддаг.
Хувь хүнийх нь зан чанар ч хэвлэл мэдээллийн байгууллагаа удирдахад нь их нөлөөлсөн байх. Найз нөхдийн хооронд аливаа санхүүгийн харилцаа байж болохгүй гэж үздэг сэн. “Найзуудын хооронд ямар нэг мөнгөний асуудал үүсчихвэл тэр нь тэгш биш харилцаа болчихно. Би хүний “суу, бос” гэснээр байж чадахгүй, тэгээд л бүх харилцаа дуусна” гэж ээжид дандаа хэлдэг байсан гэсэн.
-Өөрөө их хүртээмжтэй хүн, сэтгүүлчээс гадна сайн бизнесмэн байсан учраас зөвхөн медиад суурилсан биш, олон талтай бизнес хийж чадсан л даа. Сэтгүүлчийн ажлыг тэлээд, тэр нь нийгмийн асар олон салбартай шүргэлцсэн том бизнес бий болгоно гэдэг нь амар байгаагүй л болов уу. Бизнесмэний хувьд аавд чинь юу хамгийн чухал байсан гэж боддог вэ?
-Аав сонин хэвлэлээ хараат бус байлгахын тулд л бусад бизнес рүү орсон гэж би хардаг. Гэхдээ бизнес хийхэд нь танилын хүрээнээсээ шалтгаалан өргөн боломж байсан хэдий ч газар ухаагүй, архины бизнес рүү ороогүй, төрд ямар нэгэн шахаа хийгээгүй, улс төр лүү бол хэзээ ч орохгүй гэдгээ сүүлд өгсөн ярилцлагадаа ч хэлж байсан.
“Чи “Улаанбаатар”-аа дунд зэргийн хэмжээнд засаад орчин хүрээллийг нь хөгжүүлэх үү, эсвэл хамгийн гоё зочид буудал болгоод орчин хүрээллийг хоёрдугаарт тавих уу” гэж нэг удаа надаас асуусан юм аа. Би “Мэдээжийн хэрэг, буудлаа л хамгийн гоё болгоно” гэсэнд “Номио, чи орчин хүрээллээ л сайхан болгохын төлөө ажиллавал зочид буудлаар чинь илүү олон хүн үйлчлүүлнэ гэдгийг мартаж болохгүй” гэж хэлж билээ. Бизнес ганцаараа, дангаараа хөгжөөд ямар ч нэмэргүй. Орчинтойгоо цугтаа хөгжиж л эргэсэн холбоог үүсгэнэ гэдэг бизнесийн зарчмыг сануулж байж л дээ.
ХЭВЛЭЛИЙНХЭН БОЛ МИНИЙ ТОМ ГЭР БҮЛ
-Би “Ардын эрх”-ээс гарч өөрөө жижигхэн сонин эрхлээд, дараа нь сэтгүүл зүйгээс бүр холдоод явчихсан л даа. Намайг аавын чинь удирдлага дор ажиллаж байх үед хүн бүр түүнийг “хэвлэлийн магнат” гэж ярьдаг байсан. Мань хүн бүх юмыг базаад, Монголын хэвлэл мэдээллийн ертөнцийг атгах тийм хүсэлтэй хүн гэсэн ойлголтыг өрсөлдөгчид нь гаргаж ирсэн.
Эхэн үедээ магнат гэдэг нь мань хүнийг шүүмжилсэн маягийн “цол” байснаа нийгэм чөлөөтэй болохын хэрээр хочилж өгсөн энэ үг өргөмжлөл шиг болчихсон л доо. Өөрөө ч сүүлдээ энэ үгэнд дуртай юм шиг, магадгүй хүлээн зөвшөөрчихсөн юм шиг харагддаг сан. Мань хүнийг би хувь хүн талаас нь биш, зөвхөн манай дарга гэдгээр нь мэддэг болохоор редакцаа атгадаг шигээ мэдээллийн бүх орон зайг хураан атгах сонирхолтой байсан болов уу гэж боддог юм. Гэтэл чиний ярианаас их өөр зүйл ойлгогдоод байна л даа.
-Миний мэдэж байгаагаар аавтай ажиллаж байсан олон хүн өөрсдөө сонин хэвлэл эрхлээд, салцгаасан. Өнөөгийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын дарга нарын олонх нь “Өнөөдөр”-өөс угшилтай гэж ойлгодог. Тэгэхээр энэ хүмүүсийн бизнесийг ямар нэгэн байдлаар шахаж, дарамталдаг байсан бол өөд болсноос нь хойш хэвлэлийнхэн ийм гэгээлгээр дурсахгүй байсан биз ээ. Өөд болоод арав гаруй жил өнгөрчихлөө шүү дээ.
90-ээд оны эхэн, уран зохиолын үнэлгээ навс уначихсан тэр үед “Зохиолчид жилд хоёр гуравхан ном гаргаж байна, эрсдэлээ хүлээгээд хэвлэсэн ном нь зарагдахгүй байна” гэдгийг сонсоод аав чинь “Билгүүн судар” гэж уран зохиолын сонин санаачилж, үнэлгээг нь маш өндөр тавьсан. Тухайн үед сонины нэг нүүрийн үнэлгээ тав, зургаан мянган төгрөг байх үед “Билгүүн судар”-ын нэг нүүр хорин мянгаар үнэлэгддэг байлаа шүү дээ. Уран бүтээл гэдэг утгаар нь.
Хоёр дахь дугаарт маань Чинагийн Галсан гуай “Роль” хэмээх өгүүллэгээ авчирч өгсөн юм. Тэгээд шагналаа авсныхаа дараа Галсан гуай зориуд буцаж орж ирээд “Монголоос хамгийн өндөр бичлэгийн шагналыг танай сониноос л авлаа” гэж хэлж билээ. Уран зохиолд ингэж ханддаг хүн байсан нь одоо надад их сайхнаар дурсагддаг юм аа. Санжийн Баяр нэг удаа Номио шүлэг бичиж байна гэж ярьж байсан санагдана. Ингэхэд чи бичсэн шүлгээ аавдаа үзүүлж байв уу?
-Үзүүлж байсаан. Сургуульдаа бол байнга л шүлэг бичдэг, зохион бичлэгийн уралдаанд оролцдог хүүхэд байлаа. Зохиол бичих гэж хүртэл оролдож үзсэн. Гэхдээ би уран зохиолын чиглэлээр явах тэвчээртэй хүн биш юм шиг байна билээ.
-Шүлгийг нь аав тань хэрхэн хүлээж авсан бэ?
-Яг юу гэж хэлснийг нь сайн санахгүй байна.
-Нэлээд сүүлд, Чойбалсангийн хөшөөний хажуугаар өнгөрч явтал хар ноосон малгайтай, сөдөн хүрэмтэй хүн камерын ард, хүмүүст зааварлаад зогсож байсан. Гэнэт “Хөөе, тэр, юу...” гээд нэг их танил хоолой сонсогдоод, эргээд харсан чинь Бал эрхлэгч. Үнэхээр гайхаж билээ. Байнгын гял цал явдаг хүн чинь гудамжны хүнийх шиг гэмээр хачин малгай өмсчихсөн, их энгийн хувцаслачихсан... Кино зураг авч байсан юм билээ л дээ. Тэгээд л би бодсон, “Хүн ямар нэг зүйлд сэтгэлтэй бол түүнийгээ хэзээ ч орхидоггүй юм байна аа” гэж.
Хэдийгээр зохиол бичих цаг гардаггүй, зохиолчийнхоо хувьд амжилттай яваагүй ч боломж олдонгуут уран бүтээл хийх гээд шамдаж буй нь мэдрэгдсэн. Танай гэр бүлд ер нь олон уран бүтээлч бий шүү дээ. Жүжигчин Цогзолмаа, Сувд, төгөлдөр хуурч Ганчимэг, дуучин Ганхуяг, Бат-Оргил гээд л...Чамд ямар нэгэн урлагийн авьяас байна уу?
-Аав бол уран зохиолоор л эхэлж байсан юм билээ. Ээж, аав хоёрын танилцаж байсан үеийн дурсамжийг сонсохоор зохиол бичиж, орчуулга хийж, мөнгө олдог байсан гээд л ярьдаг. “Ах дүү Гриммийн үлгэрүүд”-ийг орчуулснаа надад өгч, уншуулж байсан. Харин дуулах тал дээр бол аав, ээж хоёулаа ямар ч авьяасгүй, бүх хүүхэд нь таг солгой. Тэгсэн мөртлөө аав дуунд дуртай. Эмээгээс байсхийгээд л “Би дуучин болж чадахаар байна уу” гэж асуухад нь Цогзолмаа эмээ “Үгүй ээ, сайн дурын уран сайханч болж магадгүй” гэж хэлдэг байсан.
Энэ талаараа манай гэр бүлийнхэн хамаатнуудаасаа их сондгойрдог. Ямар сайндаа л, арван жилд урлагийн үзлэг болоод, хүн бүр намайг авьяастай байж таарна гээд дуулуултал би шал солгой гээд учиргүй шоолуулсан. Ингэж шоолуулснаа аавд хэлсэн чинь “Өө, миний охин чинь сэтгүүлч байхгүй юу, чи бусдаасаа өөр, дуулдаггүй гэдгээрээ бас бахархах хэрэгтэй” гэсэн. Аавын хувьд уран зохиол, сэтгүүл зүй гэдэг оюуны бүтээл гэдэг категорид ордог байв. Хэрвээ та анзаарсан бол “Өнөөдөр” сонин ч гэсэн тухайн үед хамгийн өндөр үнэлгээтэй байсан.
Өнөөдрийн сонинуудын рекламны үнэлгээ тэртээ 15 жилийн өмнө аавын тогтоосон жишгээр л явж байгаа. Оюуны бүтээл, оюуны өмчийг зөв үнэлэх ёстой гэж үздэг байсан даа. Хүмүүжлийн хувьд харин хүүхдүүдээ хүссэнээ хий гээд сул тавихаар хүн биш л дээ. Шүлэг, зохиол бичихийг минь дэмждэг байсан ч яг тогооч юм уу, жүжигчин болъё гэвэл яаж хүлээж авах байсныг мэдэхгүй.
-Эцгийн хувьд чангадуу аав байсан уу? Даргын хувьд бол чанга шүү дээ.
-Аав хүнийхээ хувьд хатуу байгаагүй ээ. Харин ээж илүү чанга шүү. Аав хоёр охиндоо “Хэзээ ч хүний дэргэд битгий уйл, нулимсаа хүнд бүү үзүүл, муугаа хэнд ч бүү харуул, унасан ч хурдан босож ир” гэж хэлдэг байлаа. XIII зууны үеийн цэрэг дайчид бэлдэж байгаа юм шиг л “Үргэлж урагшил, үргэлж дайр, чи бүхнийг чадна” гэж эрчилдэг байсан. Өөрийнх нь туулсан амьдрал ч ийм байсан л даа. Энэ зарчмыг нь сүүлийн арван жилд ээж бас үргэлжлүүлж байгаа. Гэхдээ Азийн орнуудад эмэгтэй хүүхдийг ийм маягаар өсгөх нь учир дутагдалтай юм шиг санагддаг.
-Ээж илүү чанга гэлээ. Ямар утгаараа вэ?
-Түрүүн ярьсан даа, аав хүүхдүүддээ чимээгүй бай, том хүмүүсийн ярианд битгий оролц гэж хэзээ ч хэлдэггүй. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломжийг үргэлж олгодог. Хүүхдүүдээ буруу, зөв юу ч хийсэн өмгөөлж, хамгаалдаг. Би өөрөө л хийсэн алдааныхаа төлөө сэтгэлээр унаж, нус нулимс болж, арчаагүй зан гаргахгүй бол “яах вэ, яах вэ” гээд л өнгөрөөчихнө. Ээж харин илүү зарчимч, ямагт “Сэтгэлийн хөөрлөө барь, огторгуйн жигүүртэн хүртэл хамартаа дөртэй байдаг, унах газраа харж яв” гэх мэтээр биднийг хазаарладаг. Ер нь ээж, аав хоёр яг эсрэг, тэсрэг зан ааштай хүмүүс шүү дээ.
-Би бол Бал эрхлэгчийг их зарчимч, чанга хатуу хүн, харин Шүр эгчийг илүү зөөлөн гэж боддог. Шүр эгч хүн бүхэнтэй, эвсэг найрсаг харьцдаг. Бал эрхлэгч харин эелдэг найрсаг байх гэж хичээхгүй. Жишээлбэл, сонины өглөөний шуурхай дээр “Энэ ямар ч утгагүй, тэнэг юм байна” гээд л хэнийг ч шууд загнана, ааш муутай үедээ хяргачих шахна, дургүйцсэн нийтлэлээ шидээд л. Гэтэл чиний яриагаар болохоор…
-Шал эсрэгээрээ байна гэж үү?
-Тийм ээ. Гэхдээ аливааг гэр бүлийн дотроос харах, гэр бүлийн гаднаас харах хоёр мэдээж өөр л дөө.
-Аавын хувьд юм хум шидэж байгаа нь эмоцоо гаргах хэлбэр. Аав ер нь сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй хүн. Ууртай бол ууртайгаа, баяртай бол баяртай байгаагаа шууд гаргачихдаг. Сайн хүндээ их сайн, бүхнийг нь уучилна. Ээж бол хүн бүрт жигд ханддаг, ноён нуруутай ч гэх юм уу.
-Чи Англид сурч, төгсөөд ирэнгүүтээ л аавынхаа эхлүүлсэн энэ бүх ажилтай зууралдах нь гэдэг анхнаасаа тодорхой байсан даа...
-“Өнөөдөр” сонины ерөнхий эрхлэгчээр манай эгч ажиллаж байсан, одоо ч байгаа.
-Гэхдээ л чамайг ч бас гэр бүлийн чинь бизнес хүлээж байгаа гэхээр ямар хариуцлага мэдрэгдсэн бэ. Сургуулиа төгсмөгц хүлээж авах маш хүнд ачаа мэт санагдсан уу, эсвэл бахархалтай, сайхан зүйл рүү орох гэж байгаа юм шиг бодогдсон уу. Ирэнгүүтээ төрсөн сэтгэгдэл ямар байв?
-Би ирээд “Алаад өгнө өө” л гэж бодож байсан. Арван жилээ ч, их сургуулиа ч түргэвчилж дуусгасан болохоор 21 настайдаа төгсөж ирсэн юм. Бүгдийг орвонгоор нь эргүүлээд хаячихна аа гэж бодоод л, яараад л. Ер нь олон хүн тэгж боддог шиг байна билээ.
Тэгээд ердөө нэг жилийн дотор л жинхэнэ амьдрал гэдэг чинь тэс өөр юм байна гэдгийг ойлгосон. Миний бодсоноос дэндүү өөр болохыг ойлгоод, би хийж чадах уу, үгүй юү гэдэгтээ эргэлзэж эхэлсэн шүү. Би энд орж ирснээрээ, зүгээр явж байсан зүйлийг харин ч дордуулаад байгаа юм биш үү гэж хүртэл бодсон. Урьд нь үзэж, мэдэрч байгаагүй сэтгэл зүйн уналтад орсон л доо.
-Тэгээд яаж давав?
-Ээж маань хүүхдүүдийнхээ аз жаргалыг хамгийн түрүүнд тавьдаг, бидэнд л амьдралаа зориулсан хүн учраас “Заавал хийх ёстой” гэж тулгахын оронд “Энэ чамд аз жаргал авчрахгүй байгаа бол зүгээр орхи, чи өөрөө л мэд” гэсэн сонголтыг надад өгсөн. Тулгасан бол бас яах ч байсан юм бэ, бүү мэд. Нөгөө талаасаа, аавын минь олгосон, “Унасан ч босох ёстой” гэдэг зарчим, гуравдугаарт, хэвлэлийнхэн маш их тусалсан.
Манай сониныхноос гадна хэвлэлийнхэн гэдэг бол миний том гэр бүл шүү дээ. Ажлаа ч сайн мэдэхгүй, буруу, зөв юм ярьсан, дөнгөж 21-тэй хүүхэд орж ирж байхад “Өнөөдөр” сонины эрхлэгч гээд надад их хүндэтгэлтэй хандсан. Тэгээд л “Өнөөдөр” сонины эрхлэгч гэдэг энэ хүндтэй байр сууринд хүн бүр оччихгүй, би их хувьтай юм байна.
Үүндээ дүйцэж ажиллах ёстой, тэгэхгүй бол бусдад олдохгүй боломж байтал үнэхээр аавын хэлдэг шиг арчаагүй хүн болох нь” гэдгийг ойлгосон. Бас урьд нь байсан бүхэн муу биш, надад ч бас суралцах зүйл маш их гэдгийг ойлгож номхорсон.
“БАЛДОРЖ САН” СЭТГҮҮЛ ЗҮЙН САЛБАРТ ӨӨРИЙН ОРОН ЗАЙГ ЭЗЭЛСЭН
-Гадаадад төгссөн хүмүүст тулгардаг нийтлэг асуудал л даа. Бүгд “Энэ болохгүй байна, үүнийг л өөрчилчихвөл бүх зүйл цэгцэрнэ, ингэж өөрчлөх амархан” гэсэн бодолтой ирээд, хана мөргөж буй мэт болоод, тодорхой хэмжээний цохилтод өртдөг. Би ч энэ бүхнийг туулсан. Тэгэхээр “Чи яаж давж гарав” гэдэг нь ганц чамд хамаатай асуулт биш юм аа. Олон монгол залууг төсөөлснөөс нь хамаагүй өөр нөхцөл угтдаг.Товчлуур дарж буй юм шиг л бүхнийг өөрчилчих боломжгүйг олж харна гэдэг үнэхээр хэцүү. Энэ бол зөвхөн хэвлэл мэдээллийн салбарт ч биш, Монголын нийгэмд алхам тутам тулгардаг асуудал. Бид чинь дэлхийгээс их өөр буюу нүүдэлчний хэв маягаар амьдарч ирсэн, энэ байдал нь хэтэрхий удаан хадгалагдсан. Түүнээсээ болоод маш их хоцрогдчихсон. Энэ хоцрогдлоо хүлээн зөвшөөрдөггүй. Хамгийн аюултай нь байгаагаа хүлээн зөвшөөрдөггүй сэтгэлгээ маань л том тээг болдог юм билээ л дээ.
Одоо хоёулаа “Балдорж сан”-гийн тухай яриа руу орцгооё. Яагаад гэвэл Монголын сэтгүүл зүй яг бид хоёрын сая ярилцсан шиг, нэг юм мөргөөд, түүнээсээ гарах гээд, одоо чухам яах вэ гэдэг ойлголтын зөрүүтэй тулгарч байх үед сэтгүүлчийн үнэлэмжийг өөрчлөх, дээшлүүлэх, эрс өөр шатанд гаргах тал дээр, зарим гажуудлаа олж харж, хүлээн зөвшөөрөх тал дээр маш чухал дэвшил хийсэн байгууллага гэж би хувьдаа “Балдорж сан”-г үнэлдэг. Энэ байгууллагыг тэргүүлж буй хүний хувьд сангийнхаа тухай уншигчдад тодорхой ойлголт өгөөч.
-“Балдорж сан” бол 2008 онд анх үүсгэн байгуулагдсан. Анхны БАЛДОРЖ шагналтнаа 2009 онд шалгаруулж байлаа. Тухайн үед аавын найз, хамт ажиллаж байсан хүмүүс, гэр бүлийнхэн нь аавыг дурсах сан болгон үүсгэн байгуулсан л даа. Та бол бүх үйл явцыг сайн мэдэж байгаа. Тухайн үед үүсгэн байгуулж асан тэр хүмүүс ч энэ сан ийм удаан оршин тогтнож, өдий хэмжээнд хүрнэ гэж төсөөлөөгүй л болов уу. Арван жилийн турш сэтгүүл зүйн салбарынхан энэ сангаа чин сэтгэлээсээ хайрлаж, олон ч хүн, байгууллага дэмжин, шүүгчид нь цаг заваа харамгүй зориулсан.
Мэдээжийн хэрэг, манай санг зогсолтгүй хамтран удирдсан Сонинтогос захирал болон ээжийн уйгагүй хөдөлмөрийн үр дүнд “Балдорж сан” маань Балдорж гэдэг сэтгүүлчээс, миний ааваас тусдаа, сэтгүүл зүйн салбарт өөрийн гэсэн орон зайтай байгууллага болчихлоо доо гэж би харж байгаа.
Арван жил үйл ажиллагаагаа явуулж, ийм түвшинд ирчихлээ, цаашдаа хөгжүүл хэмээх итгэлийг ээж, Тогосоо захирал хоёр надад өгсөн юм болов уу. Дараагийн арван жилийн хувьд, хувь хүний дурсгалд зориулагдсан гэхээсээ илүү тусдаа, бүхэл бүтэн салбарын институт болсон учраас олон улсын стандарт, жишгийн дагуу явахыг хичээх нь зөв болов уу. Үүний тулд шүүлтийн журамд өөрчлөлт орууллаа.
Урьд нь санд ирсэн материалыг есөн шүүгч уншиж, улирал болгон шилдэг арав, дараа нь удаах арвыг шалгаруулдаг байсан. Харин одоо шүүгчдийн бүрэлдэхүүн дээр нэмээд зөвлөх багтай болж байгаа. Энэ нь арван хүний бүрэлдэхүүнтэй. Зөвлөх багт яг одоо хэвлэл мэдээллийн салбарт идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа, манлайлагч гэж хэлж болох хүмүүсийг урьж оролцуулна.
Зөвлөх багийн гишүүн улирал бүр нэг бүтээлд БАЛДОРЖ шагналд нэр дэвших эрх олгоно. Тэгэхээр Пулитцер, Нобель, Оскарын шагнал шиг нэр дэвших эрхээ эхлээд олж авна гэсэн үг, тэр эрхийг нь зөвлөх багийнхан өгөх юм. Мэдээж шүүгчид харж байгаад тухайн улиралд нэр дэвшсэн ажлууд дээр нэмэх бүтээл байна гэж үзэх юм бол нэр дэвших эрх өгнө.
-Зөвлөх багийн арван хүн арван хүнийг нэр дэвшүүлнэ гэсэн үг үү?
-Тийм. Арван бүтээл ч байж болно. Эсвэл аль нэг зөвлөх “Энэ улиралд дэвшүүлэх бүтээл байхгүй” гэж үзэх юм уу, дэвшсэн бүтээлүүд давхардах юм бол тоо нь арай бага байж ч болно.
-Ерөнхийдөө “Балдорж сан” есөн шүүгч, арван хүний бүрэлдэхүүнтэй зөвлөх баг гэсэн хоёр субъекттэй болж байгаа юм аа даа?
-Тийм. Арван хүнтэй зөвлөх баг нь нэр дэвшүүлнэ, бүтээлүүдэд нэр дэвших эрхийг нь олгоно. Харин эрхээ олж авсан бүтээлүүдээс шүүгчид нь БАЛДОРЖ шагналтнаа тодруулна гэсэн үг. Зөвлөх багийн арван хүн яг одоо хэвлэл мэдээллийн халуун тогоонд чанагдаж, удирдаж яваа хүмүүс учраас салбарынхаа өнөөгийн нөхцөл байдлыг мэднэ, энэ утгаараа тэдний үзэл бодол үнэтэй.
Харин эцсийн шүүлтийг ямар ч хэвлэл мэдээллийн байгууллагад харьяалалгүй шүүгчид хийдэг хэвээрээ байна. Яагаад гэвэл жаргал, зовлонг нь дэндүү их мэдчихээр зөв шийдвэр гаргахад асуудалтай болчихдог шүү дээ. Би ч гэсэн, тэр л утгаар, өөрөө шүүгчдийн багт ордоггүй.
-БАЛДОРЖ шагнал гээд маш олон байр эзлүүлдэг байлаа шүү дээ. Одоо больсон юм байна, тийм үү?
-Улирал болгонд сэтгүүлчид маань нэр дэвших эрхээ олж авна. Эрхээ авсан хүмүүсээс шүүгчид сүүлийн шүүлтээ хийж, нэг л БАЛДОРЖ шагналтан, гурван тусгай байрын шагналтан тодруулна гэсэн үг. Сэтгүүл зүйн салбар тоотой хэдэн тоглогчтой. Үүнийг бодолцоод, шалгаруулалтынхаа үнэ цэнийг хадгалахын тулд шагналуудаа цөөлөх нь зөв юм байна аа гэж бодсон.
Мөн “Балдорж сан” маань БАЛДОРЖ шагнал гардуулах ёслолын хувьд ямар нэгэн ивээн тэтгэгчгүйгээр ажиллах шийдвэрт хүрсэн. Бид тодорхой хэмжээнд сэтгүүл зүйн нүүр царай гээд явж буй учраас салбарт болж байгаа юмыг олж хараагүй юм шиг дүр эсгэж болохгүй л дээ. Мөнгө гэдэг зүйл дандаа хардлага дагуулж буй үед энэ шийдвэр зөв гэж бодож байгаа.
“Улаанбаатар хотын банк” шалгарсан хүн бүрт хоёр сая төгрөг өгдөг байсан. Уг санхүүжилтээс сан нэг ч төгрөг аваагүй. “Улаанбаатар хотын банк” сэтгүүл зүйн салбар, сэтгүүлчдэд энэ олон жилийн турш, ямарваа нөхцөл тавилгүйгээр хөрөнгө оруулсанд нь сангийн өмнөөс, салбарынхаа өмнөөс талархал илэрхийлье.
-Ивээн тэтгэгчдээс татгалзана гэдэг сонирхолтой сонсогдож байна. Одоо бол ямар ч арга хэмжээг Монголд санхүүгийн дэмжлэггүйгээр хийдэггүй. Спортын ч бай, урлагийн ч бай, бүгд л ивээн тэтгэгчтэй. Санхүүгийн дэмжлэгтэй байх нь мэдээж маш сайн хэрэг. Одоо манай нийгэмд ивээн тэтгэгчтэй байх нь юугаараа муу вэ гэж хараахан ярьж эхлээгүй байгаа. Тэгэхээр үүний муу тал нь юу байж болох вэ? “Балдорж сан”-гаас дөрөөлөөд өөр бусад арга хэмжээнд ч хамаатуулж болно...
-Бусад арга хэмжээний хувьд хэлж мэдэхгүй байна л даа. Манайд бол ямар нэгэн муу юм болоогүй. Сэтгүүл зүйн нэр хүндийн одоогийн байдал, худалдагдсан сэтгүүлч гэх ойлголт, мөнгө, сэтгүүлч хоёрын харилцаа бүр хардлага дагуулж байна. Бид салбарынхаа нэр хүндийг өргөхөд өөрсдийнхөө хувь нэмрийг оруулахын тулд л ийм шийдвэр гаргах хэрэгтэй гэж үзсэн. Таны хэлж байгаа үнэн л дээ, санхүүгийн хувьд ивээн тэтгэгчтэй байх нь дээр. Бидний хувьд ч дээрх шийдвэр хэцүү байсан. Гэхдээ л, ядаж БАЛДОРЖ шагнал гардуулах ёслолын хувьд энэ нь зөв юм байна гэж бодсон.
“Балдорж сан” шагналаас гадна олон үйл ажиллагаа явуулдаг. Сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийг дэмжих, салбарынхнаа мэргэшүүлэхийн тулд шүүмжийн уралдаан зарлаж, багш, судлаачдыг оролцуулсан онол практикийн хурал хийж, сургалтууд зохион байгуулж байгаа. Энэ болгон дээр, магадгүй, урьд нь ажиллаж байсан ивээн тэтгэгчид ч юм уу, өөр хувь хүн, байгууллагууд хамтран ажиллах үүд хаалга нээлттэй. 2019 оны шалгаруулалт дээр хамтарч ажиллах олон санал ирсэн. Тэр бүхнийг бид шагналаас тусдаа, сэтгүүлчдэдээ хэрэгтэй үйл ажиллагаа болгочих гээд ярилцаж л байгаа.
БАЛДОРЖ ШАГНАЛТАН 20 САЯ ТӨГРӨГӨӨР ШАГНУУЛНА
-Шагналыг дагалддаг мөнгөний хэмжээ өөрчлөгдсөн үү?
-БАЛДОРЖ шагналтанд олгодог мөнгөний хэмжээ нэмэгдсэн. Урьд нь ойролцоогоор 15 сая төгрөг авдаг байсан бол одоо 20 сая төгрөгийн шагналтай болж байгаа.
-Би сүүлийн үед сонин хэвлэл уншихгүй шахам байгаа. Зав гарвал ганц хоёр сайт л гүйлгэж харах юм. БАЛДОРЖ шагналын шалгаруулалтад ирж байгаа сэтгүүлчдийн бүтээлүүд дотор үнэхээр шилдэг нийтлэлийн жин дарах хувь хэр байна даа?
-Шалгаруулалтад бүтээл өгөх хугацаагаа мартаад өнгөрүүлчих ч юм уу, ерөөсөө өгч амждаггүй гэх мэт асуудал олон гардаг. Тэр утгаараа бид нэр дэвшүүлж байгаа бүтээлүүдээ харгалзаж үзэхээс гадна дэвшээгүй сэтгүүлчдийн ажлыг ч давхар харж байх нь зүгээр юм байна гэдэг шийдвэрт хүрсэн. Зөвхөн БАЛДОРЖ шагналд зориулж бичихдээ бус, бүтэн жилийн турш ажлаа сайн хийгээд явж байгаа хүнийг л бид урамшуулах зорилготой.
-Тэр ийм сайн ярилцлага нийтлүүлжээ, энэ их сайн тэмдэглэл бичсэн байна гээд л хоорондоо ярьдаг үе байлаа. Одоо бол тийм сонирхол татсан, олны анхаарал татсан нийтлэл багассан санагдаад байгаа юм л даа. Санд ажиллаж байгаа хүний хувьд яаж харагдаж байна вэ?
-Зөвхөн сонины нийтлэл гэлтгүй сэтгүүл зүйн хувьд ажиглагдаж байна л даа. Гарцаагүй, сенсацад дарагдаад байна. Сэтгүүлчдийн хувьд юмны араас яваад бичих боломж алга, редакцуудын хувьд санхүүгийн боломж алга, бас унших хүмүүсийн орон зай ч хумигдаж. Тэгэхээр таны хэлж байгаа зүйл үнэн. Чансаатай бүтээлээр үнэхээр дутагдаж байгаа. Үүнийг л бодлогоор дэмжих нь сангийн маань нэг зорилго.
-Сүүлийн үед БАЛДОРЖ шагналын шалгаруулалтыг харахаар энэ маань авчихсан, одоо тэр маань авах ёстой гэсэншүү дараалал байгаа ч юм шиг санагддаг болчихлоо. Уг нь үнэхээр мэргэжлийн байж чадвал нэг сэтгүүлч хэдэн жил ч хамаагүй дараалаад авчихдаг байвал илүү эрүүл ч юм уу. Тухайлбал, БАЛДОРЖ шагналыг хоёр дахиа авсан сэтгүүлч байхгүй бил үү?
-Одоогоор байхгүй. Ер нь таны ярьж байгаа шиг тийм бодлого байгаагүй. Гэхдээ ямар ч юманд өөрчлөлт оруулах шаардлага гардаг. Магадгүй урьд нь авсан хүмүүс дахиад бүтээлээ ирүүлэхээ больчихдог учраас хоёр удаа шалгарсан БАЛДОРЖ шагналтан гарч ирэхгүй байгаа байх. Тэгэхээр зөвлөх баг нэр дэвшүүлж байгаа нь ийм шалтгаантай.
-Одоо бол шагналтан өөрөө бүтээлээ ирүүлэхгүй байсан ч нөгөө зөвлөх багийн санал болгосноор нэр дэвшигдэн орж ирээд, үнэхээр сайн байвал хэдэн жил дараалаад ч авч болох нь ээ дээ?
-Тийм ээ. Дээр нь илүү олон хүнийг хамарч байгаа гэсэн үг л дээ. Зарим хүн өөрийнхөө бүтээлийг нэр дэвшүүлэхгүй, за яах юм бэ гэж боддог. Үүнийг л салбарт нь ажилладаг хүмүүс нэр дэвшүүлнэ гэхээр шагналын хүрээ илүү тэлнэ байх аа.
-БАЛДОРЖ шагналд бүтээлээ оролцуулахгүй гэж өөрөө цааргалсан ч зөвлөх баг татаж аваад нэрийг нь дэвшүүлчихвэл шагнагдаад л байх нь ээ?
-Тийм.
-Энэ харин үнэхээр илүү эрүүл, зөв алхам л даа. Жишээлбэл, яг үүнтэй адилхан манай зохиолчдын эвлэлийн “Алтан өд” гээд нэг шагнал байдаг. “Болор цом”, “Утгын чимэг” гээд шүлэг, өгүүллэг хоёрыг л онцолж үздэг байх үед бусад жанрыг дэмжих зорилгоор санаачилсан шагнал л даа, уг нь. Тэр шагналын нэр хүнд яагаад уначихаад байгаа вэ гэхээр зохиогч өөрөө нэрээ дэвшүүлдэг. Өөрөө бүтээлээ өгөөгүй бол огт авч хэлэлцдэггүй. Өөрийн нэрийг дэвшүүлнэ гэдэг бол ямар ч шагналд ичгэвтэр гажуудал л даа. Ичих нүүргүй тиймэрхүү нөхдийнхөө ирүүлсэн ажлууд дотроос, уран бүтээлийн үнэлэмжид хүрэхгүй байсан ч хамаагүй нэгийг нь сонгон түрүүлүүлнэ. Монголд шагналууд ер нь иймэрхүү замаар л яваад байдаг болчихсон. Аль ч салбарт хүчтэй зан араншинтай хүмүүс гэж байна шүү дээ. “Би үүнд чинь оролцохгүй ээ” гэх л юм бол тэр хүн шууд хүрээний гадна үлдчихдэг. Том гажуудал. Хувь хүний зан чанар, тухайн зүйлд хандаж байгаа хандлага огт хамаагүй, цэвэр мэргэжлийн шалгуурыг бий болгох учиртай зөвлөх баг гэдэг маш зөв шүү. Танай зохион байгуулалтад маш эрүүл, шинэлэг, шударга санаачилга нэвтэрсэн байна.
-Түүнээс гадна БАЛДОРЖ шагнал авахын төлөө гэдэг ч юм уу, эсвэл “Балдорж сан”-д таалагдахын төлөө нийтлэлээ бичих ёсгүй байхгүй юу. Сэтгүүлчид өдөр тутмынхаа ажлыг хийгээд л явж байх ёстой. Тэндээс л ажлаа хамгийн сайн хийсэн хүнийг, бүтээлийг л сан шалгаруулах ёстой учраас заавал бүтээлээ ирүүл гэж шахах ёсгүй юм байна гэж бодсон.
-Одоо Монголын сэтгүүл зүйд зонхилж байгаа, гол орон зайг нь эзэлж байгаа жанр юу байна?
-Эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй. Ялангуяа телевизийн эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй. Хүн бүр л “Цензургүй яриа”, “Ам нээвэл”-ийг үзэж байна.
-Ер нь Монголд одоо тэргүүлж буй сэтгүүл зүй бол телевиз, удаалж байгаа нь сайт, гуравдугаарт хэвлэмэл сонин байна уу?
-Тийм. Хэвлэмэл сонин улстөрчид, бодлогын түвшний хүмүүст илүү хүрдэг юм уу даа. Гэхдээ “Максима”-гийн жил бүрийн судалгааг харахад хүмүүсийн хамгийн их итгэдэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь сонин хэвээрээ байна гэсэн дүгнэлт гардаг юм билээ. Харин тархац хэмээх талаасаа сонин хамгийн сүүлд орж байгаа нь үнэн.
-Тархцын хувьд сайтууд тэргүүлж байна уу?
-Өмнө нь сайтууд байсан. Гэхдээ сүүлийн үед тодорхой нэвтрүүлэг юм уу, булан, сэтгүүлчийн бүтээл илүү тарж байх шиг ээ. “Монгол коммент” гэдэг ч юм уу, өөрийн гэсэн хэв маягтай, тогтсон нэвтрүүлгүүд хүмүүст хүрч байх шиг харагддаг.
-Хараад байхад дунд болон ахмад үеийн сэтгүүлчид одоогийн сэтгүүл зүйг ойлгохооргүй өөр болчихлоо л доо. Ийм хэцүү үед сэтгүүл зүйн байгууллагыг авч явах, хувиараа зохицуулан удирдах нь хамгийн хэцүү ажил болсон санагдах юм. Чи өнөөдөр сайтаа эрхэлж байна. Өдөр болгон л бэрхшээл нэмэгдээд байгаа болов уу гэж төсөөлөх юм. Үнэн үү?
-Тийм ээ. Гэхдээ энэ бол зөвхөн сэтгүүл зүйн салбар гэхгүй, нийгэм тэр чигтээ ойлгомжгүй, хөл, толгой нь олдохоо больчихсон цаг үетэй холбоотой мэт надад санагддаг. Үүнээс гадна үзэн ядалт ихтэй, нэг нэгнээ ойлгох чадваргүй тийм нийгэм бий болчихоод байна. Ийм үед сэтгүүл зүй нэг талд нь орж дагах биш, харин ч ойлголцохгүй байгаа нийгмийн бүлгүүдийг хооронд нь ойлголцуулах гүүр болж ажиллах ёстой юм болов уу гэж би боддог.
-Одоо чиний ярьж буй шиг үүргийг өөртөө хүлээн авч, гүйцэтгэдэг хэвлэл мэдээллийн байгууллага үгүй болсон юм шиг. Энэ сайт энэ хүний тал, тэр сайт нь тийм улстөрчийнх гээд хуваагдчихсан. Анзаардаг, мэддэг хүмүүс нь “За, энэ сонин бол тэдний талд л дуугарна, тэр сайт мэдээж тэдний талд л ярина” гэдэг ойлголт бий болчихлоо. Энэ нь манай сэтгүүл зүйг дэндүү эрүүл биш болгож байна. Энд дахиад л танай аавыг дурсмаар байна. Би тухайн үед залуу, сэтгүүл зүйг сайн мэдэхгүй ч аавыг чинь хэлж ярьж байхад санал нийлдэггүй байж билээ. Юу гэж хэлж байсан бэ гэхээр “Сэтгүүлч хүн яг ийм юм болсон байна аа гээд л баримтуудаа аваад ирэх хэрэгтэй. Дүгнэлт хийж болохгүй”. Гэтэл бидний үеийнхэнд заавал дүгнэхгүй бол болохгүй юм шиг, энэ нь сайн хүн юм, тэр ёстой хөгийн нөхөр байна аа гэсэн зүйл уншвал л илүү цогц мэдээлэл юм шиг санагддаг байсан байхгүй юу. Харин танай аав, тэртээ 90-ээд оны дундуур л аль нэг талд нь орох юм бол муу сэтгүүлч гэж хэлдэг сэн. Хүнд дүгнэлт хийх эрхийг нь үлдээ гэдэг байв. Харин тэр үед өөрийнхөөрөө дүгнэлт хийдэг уншигч бий болоогүй байсан байж магадгүй. Өнөөдөр бол танай аавын ярьж байсан зүйл бүр нөгөө тийшээ хэтрээд, уншигчид аливаа мэдээллээс өөрийнхөөрөө гаргалгаа хийх ямар ч боломжгүй болчихлоо. Жишээлбэл, эрүүдэн шүүлтийн тухай одоо бүх хүн ярьж байна. Ийм балиар аргаар эрүүдэн шүүж, хэрэг тулган хүлээлгэдэг арга хэрэгсэл байдаг гэж би таамаглаж явсан л даа. Гэхдээ манайхан арай л дэндүү ялзарчихсан юм байна шүү гэдгийг сая ойлгоод үнэхээр зэвүүцэл төрж байгаа юм. Миний дургүйцэж байгаа энэ мэдээллийг эрүүл шударга ёсны төлөө гаргаж ирсэн юм уу, эсвэл, бүр бурангуй, далд эрх ашгийн төлөө гаргаж ирсэн юм уу? Энэ бүх мэдээллийг сэтгүүлчид эрж хайж олсон бол би ойлгоно. Гэтэл эрх баригчид өөрсдөө гаргаад ирлээ шүү дээ. Тэгэхээр сэжигтэй санагдаад байгаа юм. Эрх баригчид эх сурвалжийг нь гаргаж өгөөд, бүгд цуурайлан мэдээлж байгаа бол энэ нь сэтгүүлчийн ажил биш учраас итгэхэд бэрх, хэцүү. Талцсан бүлэглэлүүдийн аль нэг нь том, жижиг эх сурвалж гаргаад сэтгүүлчдэд санал болгоно. Жишээлбэл, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн асуудлыг маш олон хүн ойлгохгүй л үлдэж байгаа. Ойлгох ч баримжаа алга. Аль нь үнэн бэ гэдгийг ялгаж харах аргагүй болчихсон. Үүнийг эрэмбэлэх, хуваагдсан, талцсаныг цэгцлэх арга зам, нэгтгэн дүгнэх эрх чадал, энэ бүхнээс гарах гарц сэтгүүл зүйд харагдаж байна уу?
-Миний хувьд хоёр талыг эн тэнцүү түвшинд буюу тэнцвэртэй мэдээлэхийг чухалчилдаг. Яагаад гэхээр өнөө үед хэвлэл мэдээлэл өөрөө бид нарыг ашиглаад байна уу, үгүй юү, бид бүрэн зураглалыг нь ойлгоод байна уу, үгүй юү гэдгийг олж мэдэхэд хэцүү болчихсон. Мэдээлснийхээ дараа л “Өө энэ чинь ийм байж шүү дээ” гэж бодох үе ч бий. Тиймээс ийм бодол олон удаа төрүүлэхгүйн тулд, жишээлбэл, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн асуудал дээр гэхэд л Засгийн газрын талыг нь ч, 49 хувийн талынх нь ч байр суурийг нийтэлдэг. Тэгэхээр нэг хэцүү юм нь бүх хүний дайсан болчихдог. Эрүүдэн шүүлт дээр одоогийн эрх баригчдын хэлж байгааг нь ч, таны хэлээд байгаа зорилготой ингээд байна уу гэх хардлагыг ч гаргачихдаг. Аль аль талыг нь л нийтлээд байх нь зүйтэй гэж боддог.
НИЙГМИЙН ЯЛГААГ ОЙРТУУЛЖ ӨГӨХ НЬ СЭТГҮҮЛ ЗҮЙН ҮҮРЭГ
-Эндээс нэг асуулт гарч ирж байна л даа. Сэхээтнүүд ч юм уу, авсан мэдээлэлдээ анализ хийх чадвартай хүмүүст ингэж өгөх нь зөв. Гэтэл ихэнх нь тийм чадвартай биш шүү дээ. Энэ тэнцвэртэй мэдээлэл гэдгийн муу тал нь юу вэ гэхээр анализ хийх чадваргүй хүмүүс сүүлдээ өөртэй нь тааралдаж байгаа хэн нэгний үгээр л ойлгож дүгнэхээс өөр аргагүй болдог. Яагаад гэвэл сонин бариад уншлаа, хоёулаа байна. Нэг нь зөв гээд, нөгөө нь буруу гэчихсэн. Тэгэхээр тэр хүн ямар ч ойлголт авах боломжгүй. Жишээлбэл, зурагт үзэхэд нэг суваг нэг талаас нь яриад, өөр суваг нөгөө талаас нь ярина. Эцсийн эцэст тухайн хүн ямар ч гаргалгаа хийх боломжгүй үлддэг учраас тархи нь угаагдахад жинхэнэ утгаараа бэлэн болчихож байгаа юм. Хоёр мэдээллийн хооронд хаашаа явахаа мэдэхгүй. Энэ үед нь тэр хүнд аль сайн хүрч чадсан тал өөрийгөө тулгах боломжтой юм шиг харагдаад байна л даа. Тэгэхээр анализ хийх чадваргүй, сонгуульд хамгийн их санал өгдөг, манай төр, засаг ямар бүрэлдэхүүнтэй байхыг шийддэг олонх маань бодит байдлыг олж харах ямар ч боломжгүй. Ийм тохиолдолд ер нь яах ёстой юм бол?
-Би гүүр болох ёстой гэдэг үгийг энэ утгаар нь түрүүн хэлсэн юм л даа. Одоо “Эрдэнэт үйлдвэр” ч юм уу, эрүүдэн шүүх ч юм уу, өнөөдөр үүсээд буй асуудлууд бүр том зураглалтай нь харьцуулах юм бол жижиг асуудал гэж хэлж болохоор. Миний бодлоор үүсээд байгаа хамгийн том асуудал бол нийгмийн ялгаа дэндүү их болчихоод байгаа нь юм.
Баян, ядуу болоод боловсролын ялгаа дэндүү их болчихлоо. Хамгийн их айдаг зүйл гэвэл миний үеийнхний цаг ирэхээр энэ ялгаа бүр их болох юм шиг харагддаг. Яагаад гэвэл нэг хэсэг нь бөмбөлөг дотор амьдардаг болчихсон, гэрээсээ ажил руугаа машинаар л жолоочтойгоо явна, эргэн тойрных нь хүмүүс өөртэй нь л ижил асуудалтай хүмүүс, яг л өөртэй нь адил юм ярина. Агаараар явдаг хүн олон болчихсон үе шүү дээ. Нөгөөтээгүүр, үнэхээр үнэнчээр хөдөлмөрлөөд эдийн засгийн боломжоо сайжруулж чадахгүйгээсээ болоод бүх юмыг үзэн яддаг болчихсон нэг хэсэг хүн, бүтэн үе Монголд бий болж байгаа. Тэднийг буруутгахад хэцүү.
Өнөөдөр дунджаар, өндөр цалин гээд л нэг сая таван зуун мянган төгрөг авч байна. Цалингаараа амьдаръя гэхэд хэцүү. Залуу хүмүүс гоё амьдарч, сайхан юм идмээр л байгаа шүү дээ. Бүгд ядуу байсан бол бас нэг өөр хэрэг. Хажууд нь хүн хахаж бялхаад байхад хөдөлмөрлөөд хөдөлмөрлөөд яаж ч чадахгүй байгаа хүнд үзэн ядалт төрөх нь ойлгомжтой шүү дээ. Тэгэхээр нэгнийхээ амьдралыг ойлгож чадахгүй, бараг л харь гаргийн хүмүүс шиг болчихсон. Энэ ялгааг л ойртуулж өгөх нь сэтгүүл зүйн том үүрэг юм болов уу гэж би хардаг. Өөрөөр хэлбэл, дэндүү болчихсон хүмүүсийг нь хазаарлах, ард хоцорсон хүмүүсийг дэмжиж өгөх тэр чиглэл рүү л сэтгүүл зүй ажиллах ёстой гэж бодож байна.
-Энэ бол одоо сэтгүүл зүйн биш нийгмийн асуудал болчихсон л доо. Боловсролгүй, мэдээлэлд анализ хийх чадваргүй хүмүүс нийгэмд ихсэх нь тодорхой бүлэгт ашигтай байх шиг. Яагаад ингэж бодсон бэ гэвэл манай боловсролын системийг хар л даа. Боловсролын системийг шинэчлээд, өөрчлөөд, дээшээ явъя гэх сонирхол аль ч намд алга. Тиймээс үе өнгөрөх тусам боловсролгүй хэсэг ихсэх гээд байна. Нөгөө л анализ хийх чадваргүй хүмүүс нь улам ихсэх гээд байна. Тийм хүн олон байх тусам цөөхөн хэдэн улстөрчийн тоглоом л амжилттай явна шүү дээ. Сонгуулиар саналыг нь худалдаж авдаг ч юм уу, нэг, хоёр, гурван удаа цагаан хоолой барьж толгойг нь эргүүлж байгаад, түүгээрээ өөрсдийгөө дархалчихдаг ч юм уу. Тэгэхээр өнөөгийн сэтгүүл зүйн маань мэдээлэл дамжуулахаас гадна соён гэгээрүүлэх, иргэдийн боловсролд нэмэр хандив болох гэсэн үзэл баримтлал хэр хэмжээнд явж байна?
-Үүнд зөвхөн улстөрчид буруутай гэж би хэлэхгүй. Нийгэм ийм болчихсонд бизнесийнхний буруу ч бий. Учир нь тэдэнд авах сэтгэхүй байгаа хэрнээ амьдарч байгаа нийгэмдээ буцааж өгөх сэтгэл нь алга. Нийгмийн дийлэнхийг юу ч үгүй, алдах юмгүй болгочихоод, дараа нь чи “орк” гэж загнах утгагүй шүү дээ. Уг нь хуулиар эрхтэн дархтаныг хязгаарлах, эмзэг бүлгийг дэмжих, хахаж цацаад байгаа хүмүүсийн мөнгийг татвараар тараах, баланслах зорилготой. Гэтэл манайд эсрэгээрээ байгаа учраас ядаж хэвлэл мэдээлэл нь тэр хүмүүсийг жаахан хазаарлах тал руугаа ажиллах ёстой юм болов уу гэж бодож байна.
Мөнгө мөнгийг бий болгодог зах зээлийн дүрэм бий. Өнөөгийн нийгэм 90-ээд оноос өөр болсон тул хүмүүс үнэхээр тэгш бус гараанаас эхэлж байна. Гэхдээ хэвлэл мэдээлэл нь тэр хүмүүсээс хараат бус байх хэрэгтэй л дээ. Зөвхөн санхүүгийн хувьд ч биш. Ер нь хэцүү шүү дээ, сонинд ямар нэгэн нийтлэл гарчихаар хэн нэгнийх нь найз болж таардаг. “Та нар зорилготой ингээд байгаа юм уу, тэгээд байгаа юм уу” гээд л. Хүмүүс хэвлэлд, сэтгүүл зүйд, зөв шүүмжлэлд хандах хандлагаа эрүүлжүүлэх хэрэгтэй.
-Хуучин цагт сэтгүүл зүй “Соёл урлаг ийм байна, боловсрол ийм байна, хүмүүсийн зан харилцаа ийм байна” гээд бүх салбар луу ордог, шүүмжилбэл шүүмжилдэг, магтвал магтдаг, хүртээмж нь өргөн байсан шиг санагддаг. Жишээлбэл, нэг том редакц байлаа гэхэд зөвхөн соёл урлагаа ч юм уу, боловсролоо хариуцдаг хэлтэстэй, нөгөөдүүл нь түүгээрээ л явдаг, үүгээрээ ч мэргэшсэн сэтгүүлчидтэй. Гэтэл өнөөдрийн сэтгүүл зүй ихэнхдээ улс төрийн хүчнүүдэд анхаарал хандуулаад, “Манай боловсрол болохгүй байна аа” гэж ярьж байгаа сэтгүүлч бараг сонсогдохгүй юм. Тэр нам ингэж байна, энэ улстөрч ингэж байна, энэ нөхөр ЖДҮ, 60 тэрбум гэсээр, үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй сенсац руу сэтгүүлчид хуваагдаж ороод, тэр нь манай нийгэмд ийм балай, улстөржсөн, хийрхсэн давлагаа үүсэх үндэс болж байна. Дунд сургууль ямар сургалттай байна гэж асуудал дэвшүүлэх сэтгүүлч бараг алга. Улс төрөөс өөр сэдвээр төрөлжсөн нь магадгүй уул уурхайн сэтгүүлчид л байх шиг. Тэгэхээр өнөөдрийн сенсац дагасан, нийгмийн ил харагдаж байгаа, мөнгөний эргэлттэй салбарууд руу биш, цаана нь байгаа, хүний оюун санаа руу хандсан салбар луу явдаг сэтгүүлчид манайд хумигдчихсан мэт санагдах юм. Үүнийг юу гэж тайлбарлах вэ?
-“Өнөөдөр” сонин таны хэлж байгаа шиг секцийн системтэй болохоор чөлөөт цаг, бизнес, спорт, урлаг соёл, боловсролын чиглэлээр мэргэшсэн сэтгүүлчидтэй. Харин үүнийг хүлээж авах чадвартай хүмүүсийн тоо нь багасчихаад байгаа. Яагаад гэвэл хүн өөрөө өөрийнхөө анхан шатны хэрэгцээг хангасныхаа дараа л бусад юманд санаа зовж эхэлдэг нь яахын аргагүй үнэн. Гэтэл хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй болчихоор яах аргагүй л эдийн засаг, улс төр гэдэг нь илүү зонхилж гарч ирээд байгаа юм.
-Миний бодлоор, энэ бас л далд бурангуй бодлого шиг санагдаад байгаа юм. Жишээлбэл, хүүхдийн боловсрол доголдож байна, хүүхдийн ертөнцийг үзэх үзэл Монголын нийгэмд орон зайгүй байна, гэр бүлийн хүмүүжил гэж хэн ч санаа зовнихгүй мөртлөө тэр их хурлын дарга, сайд, гишүүд рүү л ороод, утга учиргүй талцаж үзэлцээд байгаа байхгүй юу. Энэ сайдыг солимоор байна, энэ нөхрийг дүүжилмээр байна гэхчлэн бүгд хашхиралдах атлаа өөрт нь хамгийн чухал асуудал болох хүүхэд нь ямар хүн болж төлөвших вэ, хүүхдийнх нь боловсрол ямар байх вэ гэдэг тухай огт ярихгүй болчихлоо л доо.
-Гэхдээ тэр хүүхдүүд нь үнэхээр сайн боловсрол эзэмшээд, тэтгэлэг аваад гадаадад сураад ирлээ, Монголд ажиллалаа гэж бодоход сая таван зуун мянган төгрөгөөс дээш цалинтай ажиллана гэхэд маш хэцүү. Тэгээд л бүх насаараа нөгөө зээл, ипотек гээд л явна. Гэтэл хажууд нь бохир аргаар мөнгө олчихсон, тэгээд зүгээр ч чимээгүй байж чадахгүй, хүний уур хилэнг маажиж, гайхуулж амьдраад байгаа хүмүүс ихэсчихээр үзэн ядаад байна. Арай л амьдралаас тасарчихсан, нийгмийн дийлэнхийн амьдарч байгаа нөхцөлийг ойлгохгүй, бурхны заяагаар ч юм уу, хувь тавилангаар ч байна уу би ийм ээж, аавын хүүхэд болж төрсөн учраас надад илүү их боломж байна шүү дээ гэж бодохгүй. Хүмүүс надаас тав зургаа дахин хөдөлмөрлөөд ч надад байгаа юмыг олж авч чадахгүй байна гэдгийг ойлгож, үргэлж энэ өнцгөөс юмыг харах хэрэгтэй л дээ.
ТУС БОЛОХГҮЙ ЮМ АА ГЭХЭД ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГАА ХЭВИЙН ЯВУУЛАХ ОРЧНЫГ НЬ БҮРДҮҮЛЖ ӨГӨХ ЁСТОЙ
-Тэгвэл чиний ажигласнаар хөрөнгөлөг давхаргаас гаралтай, өнөөдөр яг одоо бизнесээ авч явах үе нь ирж буй залуучуудын дотор үүнийг ухамсарласан тодорхой бүлэг, клуб бий болж байна уу? Одоо хэвлэл мэдээллээр дамжуулж байгаа аяс нь бол тэр хөрөнгөжсөн нөхдүүд ялзарчихсан юм шиг л бичигдээд байна шүү дээ. Тэгэхээр ялзарсан гэгддэг тэр хэсэг дотор илүү өөр, нийгмээ ондоо болгох хүсэл эрмэлзэлтэй зөв хүмүүс, зөв хандлага харагдаж байна уу?
-Тийм хүмүүс байгаа байх аа. Их хичээж байгаа хоёрдугаар үеийнхэн бий. Ямар ч байсан ажил хийх хэрэгтэй, хүнд хэрэгтэй хүн болно гэсэн хандлагатай. Энэ бол үнэхээр сайн, тэднийг хараад итгэл найдвар төрдөг. Гэхдээ дийлэнхээс нь миний түрүүн хэлсэн шиг хандлага ажиглагддаг. Хүмүүс масс гээд л яриад байдаг. Гэтэл хөрөнгөтэй хүмүүс нь сэтгэхүйн хувьд ялгаагүй болчихсон нь харамсалтай. Чинээлэг, сэхээтэн гэдэг хоёр ялгаатай ойлголт байх л даа. Та хэрвээ Нүхтийг харсан бол жигтэйхэн гоё, орд харш шиг байшингууд байгаа биз дээ. Гэтэл хоёр байшингийн хоорондох зайд хог нь овоорчихсон байдаг. Ийм сэтгэхүйтэй хүмүүсийн улсдаа хандаж буй хандлага ямар байх нь ойлгомжтой шүү дээ.
-Ер нь, Монголын ирээдүй ихэнх хүнд таагүй харагдаад байх шиг. Одоо яг чиний хэлсэн шиг эрчимтэй ялгарал явагдаж байна. Энэ зөвхөн эд материалын хувьд биш, оюун санааны хувьд ч адилхан. Баян, ядуугийн ялгаа их болсонтой адилхан боловсролтой, боловсролгүйн ялгаа их. Үүнээс үүдэн Монголын ирээдүй их дорой харагдаад байгаа юм. Харин танай үеийнхний, чиний өнцгөөс харахад Монголын ирээдүй ямар байна вэ?
-Тийм ээ. Миний үеийнхний цаг ирэхээр яах бол гэж би ч бас санаа зовдог. Таны хэлж байгаагаар баян, ядуугийн ялгаа ихэссэн, үүнээс гадна сэтгэхүйн хувьд ялгаа гарчихлаа. Сэтгэхүй гэдэг боловсролтой холбоотой биш юм байна гэдэг дүгнэлтэд би хүрээд байгаа юм. Гадаадад сураад ирсэн ч сэтгэхүй нь буруу байх юм бол хэрэггүй. Одоо мөнгөтэй, боловсролтой, ямар нэг юм хийх, өөрчлөх боломжтой, сэтгэхүй нь зөв гэдэг бол нийгмийн маш жижиг сегмент болчихлоо шүү дээ. Тэгэхээр үнэхээр ирээдүй баргар харагдаад, залуучууд олноороо гадагшаа явж байгаа биз. Бууж өгөөд л явж байгаа байх л даа. Ямар сайндаа Буянт-Ухаагаас хамгийн сүүлд явсан хүн нь чийдэнгээ унтраагаарай гэдэг онигоо гарсан байна шүү дээ. Үүнээс л урьдчилан сэргийлэх, одоо байгааг нь сайжруулахын төлөө сэтгүүл зүй ажиллах хэрэгтэй байх л даа.
-Сэтгүүл зүй бол нийгэмд том харанга дэлдэж чаддаг, хамгийн олон салбартай шөргөөцөлддөг, чухаг, гол салбар гарцаагүй мөн. Гэтэл манай хамгийн чухал салбар бусдыгаа дагаад ихээхэн уруудсан нь харамсалтай. Худалдагдсан сэтгүүл зүй гэдэг бол нийгмийн оюун санааны маш том, бүдүүлэг, харанхуй уналт доройтол. Энэ хэцүү цаг үед мэргэжлийн сэтгүүл зүйн төлөө зогсож, сэтгүүлчдэд урам зориг өгсөн “Балдорж сан”-г ийм залуугаараа удирдан, Монголын нийгмийг эрүүлжүүлэхийн төлөө зүтгэж буйд чинь талархаж, ярианаас чинь зөв бодол, зөв хандлагыг мэдэрсэндээ олзуурхаж байна. Миний зүгээс асуугаагүй, ярих юм сан гэж бодож төлөвлөсөн санаа оноо чамд үлдсэн бол хэлээрэй.
-Таны хэлсэнчлэн өнөөдөр сэтгүүл зүй маань түмэн асуудалтай байгаа юу гэвэл үнэн. Гэхдээ манай салбар тэр чигтээ болохгүй болчихсон уу гэвэл үгүй. Орос шиг, төрийн нэг компани бүгдийг нь худалдаад авчихгүй л бол ямар ч хэвлэл мэдээлэл өөрийн арга замаараа оршин тогтноно. Тэгэхээр эрүүл нийгмийг хүсэж байгаа хүн бүр хэвлэлтэй эрүүл харилцааг тогтоох ёстой юм шиг санагддаг. Одоо бизнесийнхэн утасдаж “Яагаад үүнийг нийтэлж байгаа юм бэ” гэж дарамталж, шүүмжлэлүүдийг хаалтын гэрээгээр хаах оролдлого хийхийн оронд ил тодоор рекламаа өгөх хэрэгтэй. Улстөрчид нь “Та нар худалдагдсан” гэж хашхирахын оронд хэвлэлүүдэд өөрийгөө авч явах боломжийг нь бий болгох ёстой. Жишээлбэл, Сонгуулийн тухай хуулиар хэвлэлийн хуудсыг нь, эсвэл нэвтрүүлэх цагийг нь заагаад өгчихсөн. Тэгмэгц, харин ч эсрэгээрээ ил тод явах ёстой байсан рекламыг нууц байдал руу түлхэж, далд орон зайг нь бий болгочихож байгаа юм. Энэ бол сонинуудын хувьд үнэхээр тулгамдаад буй асуудал. Тус болохгүй юм аа гэхэд сэтгүүлчдэд үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах эрүүл орчныг бүрдүүлж өгөх ёстой юм аа. Мэдээж сэтгүүлчид ажлаа нэр төртэй хийх хэрэгтэй. Хэн ч хэзээ ч баян болохын төлөө сэтгүүлчийн мэргэжлийг сонгодоггүй байх гэж би боддог. Үнэхээр мэргэжилдээ хайртай учраас л энэ амьдралыг сонгодог. Үүнээс гадна хэвлэл мэдээлэл хүчтэй зэвсэг гэдгийг ойлгоод, энэ салбарт нэгэнт орсон бол эцсийг нь хүртэл, ёс зүйтэй тэмцэх ёстойд би итгэдэг. Таныг надтай ярилцсанд маш их баярлалаа.
-Чамтай ярилцах сонирхолтой байлаа. Аавыг чинь ч дурсаад авлаа. Миний хүндэлж явдаг хүмүүсийн нэг байсан юм шүү. Би хоёрхон салбарт харьяалагдсаар ирлээ. Нэг нь уран зохиол, нөгөө нь сэтгүүл зүй. Сэтгүүлчийн ажил эрхэлж явсан минь надад олон зүйлийг ойлгоход хэрэг болсон л доо. Голчлон гадаадын уран зохиолын ном уншдаг байсан намайг Монголын хөрсөнд бууж ирэхэд, Монголын нийгмийг ойлгоход, монгол хүний сэтгэхүйг ойлгоход, ер нь хүмүүсийг ойлгоход нэмэр түлхэц болсон. Тиймээс ч сэтгүүлчдэд хайртай, энэ салбар маань эрүүл, цэвэр, мэргэжлийн байгаасай гэж үргэлж хүсдэг. Дүүдээ амжилт хүсье.
-Баярлалаа.
.JPG)
Сурталчилгаа
Турк улсад Олон улсын гэрэл зурагчдын чуулган болж байна
26/04/2024, 17:51
УДБЭТ-ынхан “Дурлалын ундаа” хошин дуурийг анх удаа тайзнаа тоглоно
24/04/2024, 09:14
Энэтхэгт үйлдвэрлэсэн хоол амтлагчуудад хорт бодис байгаа эсэхийг шалгана
24/04/2024, 09:09
СҮХБААТАР: Нохойн идүүр буюу хишгийн сав
24/04/2024, 09:07
ДОРНОГОВЬ: Мал шинэ ногоо идэж эхэллээ
24/04/2024, 09:04
Манай эрдэмтэн судлаачид олон улсын эрдэм шинжилгээний бүтээлийн санд 8000 гаруй бүтээл хэвлүүлжээ
24/04/2024, 08:58
Өнөөдөр болох үйл явдлууд
24/04/2024, 08:56
ПАРИС 2024: Гавьяат тамирчин П.Орхон олимпод оролцох эрхээ авлаа
22/04/2024, 18:10
СҮХБААТАР: Дугуйн фестиваль-2024
22/04/2024, 17:23
Хүүхэд, залуучуудын театрыг энэ сарын 25-ны өдөр албан ёсоор нээнэ
22/04/2024, 17:19
Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг АНДЭЗНК-ын 80 дугаар чуулганы даргаар сонгогдов
22/04/2024, 17:18
“Амгалан” дулааны станцын суурилагдсан хүчин чадлыг 116 МВт-аар өргөтгөлөө
22/04/2024, 17:17
Улаанбаатар хотноо олон улсын бүжигчдийн тэмцээн болно
22/04/2024, 17:15
Х.Нямбаатар: Нийслэл дахиж өмчөө завшуулж, үнэгүйдүүлэхгүй
22/04/2024, 17:14
Франц Беккенбауэрийн хүрэл хөшөөг босгоно
22/04/2024, 13:59
БАЯН-ӨЛГИЙ: Ирэх өдрүүдэд салхины хурд секундэд 24 метр хүрч шуурна
22/04/2024, 13:55
Олон улсын эх дэлхийн өдөр тохиож байна
22/04/2024, 13:04
ОРХОН:Монгол хоол үйлдвэрлэгчдийн анхдугаар тэмцээн болж байна
19/04/2024, 17:15
Энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцох тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг өргөн мэдүүлэв
17/04/2024, 14:40
Бие даан нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөрөө энэ сарын 22-24-нд аудитын байгууллагад хүргүүлнэ
17/04/2024, 14:38
ГОВЬ-АЛТАЙ: Идэвхтэн байгаль хамгаалагчид ус хуримтлуулах цөөрөм байгуулжээ
17/04/2024, 14:37
ХӨВСГӨЛ: Ноолуур нэг килограмм нь 165 мянган төгрөгийн үнэтэй байна
17/04/2024, 14:35
Банкууд олон нийтээс татсан хөрөнгийн зарцуулалтаа тайлагнав
15/04/2024, 20:01
"AI сэтгүүл зүйг нөхөж чадах ч сэтгүүлчдийг орлож чадахгүй"
15/04/2024, 19:39
"Алтайн хүдэр"-ийн эзэн Р.Базарааг баривчиллаa
15/04/2024, 19:34
“Аялал жуулчлалын үндэсний чуулган”-ыг Төрийн ордонд зохион байгуулав
15/04/2024, 19:26
Хянан шалгах түр хорооны даргаар УИХ-ын гишүүн Ц.Цэрэнпунцагийг сонгов
15/04/2024, 19:24
Л.Балхжав: Эх хүн гэдэг зүрхэнд мөнхөд орших эх орон юм
15/04/2024, 19:23
"Урлахуй, шүтэхүй, гэгээрэхүй" үзэсгэлэнд шүтээн зургийн дахин давтагдашгүй, үзмэрүүдийг дэлгэжээ
15/04/2024, 19:21
Өнөөдөр “Алтан цом”-ын хасагдах шатны барилдаан эхэлнэ
15/04/2024, 14:02
Г.Батхүү агсаны амь насаа алдсан Төрийн ордны газар
22/05/2019, 14:51
????? ????????? SpaceX ????????? ????? ??????? ?????
19/09/2018, 11:38
26/09/2018, 10:41
9/10/2018, 12:01
АНУ-ын шийдвэртэй холбоотойгоор алтны ханш буурч, нефтийн ханш өслөө
14/08/2019, 15:22
?.???????? ?????? ?????? ??????? ??????????? ???-?? ?????? ?????? ???????
21/09/2018, 13:45
Хэвлэл мэдээллийн салбарын гэрэл зурагчид үзэсгэлэнгээ нээв
25/03/2019, 09:25
"Монголыг чиглэсэн 100 мянган жуулчин агаарын тээврээс болж аяллаа цуцалдаг"
22/04/2019, 15:55
Гайхамшигт Антрактид Девен Строссын нүдээр
21/02/2019, 10:18
Эзэмшлийн газар дээрээ автомашин худалдаалж буй 15 ИААНБ-ын газар эзэмших эрхийг цуцаллаа
30/08/2019, 12:46
Бэлтгэл хошууч генерал Б.Баярмагнай: Медальон дурсгах нь цэргийн салбарт ихээхэн хөгжсөн соёл
15/03/2019, 12:37
.jpg)
???? ?????????? ?????
3/01/2019, 19:25
Гамшиг осол тохиолдсон үед Ард иргэдийн ирэх “Түр Цугаларах Талбай”-д
25/04/2019, 16:13
ЦАГИЙН САЛХИ СЭВЭЛЗҮҮЛСЭН "ЦАГИЙН ЗӨРҮҮ" ФОРУМ
17/04/2019, 12:19
Миний харсан Энэтхэгчүүд
13/03/2019, 09:42
“Хүний эрх, эрх чөлөө" шог зургийн үзэсгэлэнгийн нээлт боллоо
17/12/2019, 14:42
Монгол, Их Британи улсын далбаатай галт тэрэг аялалд гарав
19/02/2019, 15:55
Жүжигчин М.Макконахи Техассын их сургуулийн профессор болжээ
30/08/2019, 13:22
Хоккайдо: Монголын өсвөрийн гэрэл зурагчид тэргүүллээ
8/08/2019, 16:13
Уран уургач, бугуйлчдын тэмцээнээс....
27/02/2019, 17:25
АНУ-ын шийдвэртэй холбоотойгоор алтны ханш буурч, нефтийн ханш өслөө
14/08/2019, 15:22
Уран уургач, бугуйлчдын тэмцээнээс....
27/02/2019, 17:25
????? ????????? SpaceX ????????? ????? ??????? ?????
19/09/2018, 11:38
9/10/2018, 12:01
Миний харсан Энэтхэгчүүд
13/03/2019, 09:42
Үндэсний сэтгүүл зүй үүсэж хөгжсөний 106 жилийн ойн баярын өдөр
6/03/2019, 17:04
Жүжигчин М.Макконахи Техассын их сургуулийн профессор болжээ
30/08/2019, 13:22
Г.Батхүү агсаны амь насаа алдсан Төрийн ордны газар
22/05/2019, 14:51
Хэвлэл мэдээллийн салбарын гэрэл зурагчид үзэсгэлэнгээ нээв
25/03/2019, 09:25
“Хүний эрх, эрх чөлөө" шог зургийн үзэсгэлэнгийн нээлт боллоо
17/12/2019, 14:42
26/09/2018, 10:41
"Монголыг чиглэсэн 100 мянган жуулчин агаарын тээврээс болж аяллаа цуцалдаг"
22/04/2019, 15:55
???? ?????????? ?????
3/01/2019, 19:25
Уяачдад Монгол Улсын цол хүртээв
3/02/2019, 14:32
Гайхамшигт Антрактид Девен Строссын нүдээр
21/02/2019, 10:18
?.???????? ?????? ?????? ??????? ??????????? ???-?? ?????? ?????? ???????
21/09/2018, 13:45
Б.Баярсайхан: Байгууллагууд дэргэдээ цэцэрлэг байгуулахад төр хувьсах зардлыг нь даана
12/08/2019, 19:11
Эзэмшлийн газар дээрээ автомашин худалдаалж буй 15 ИААНБ-ын газар эзэмших эрхийг цуцаллаа
30/08/2019, 12:46
Өсвөрийн шатарчдын улсын аварга багаар Хэнтий аймаг шалгарлаа
6/03/2019, 11:03
ЦАГИЙН САЛХИ СЭВЭЛЗҮҮЛСЭН "ЦАГИЙН ЗӨРҮҮ" ФОРУМ
17/04/2019, 12:19
1 сэтгэгдэл