Д.Базарханд: Дайнд оролцсон Баяндунгийн охидын түүхийг 40 жил нууцалсан
Халх голын дайнд Дорнод аймгийн Баяндун сумын 16 охин оролцсон түүхтэй. Тэднээс өдгөө цор ганц нь л энх тунх байгаа бөгөөд түүнтэй хийсэн ярилцлагын дараа манай агентлагт олон хүн хандсаны нэг нь Д.Базарханд гуай юм. Түүний хоёр эх нь буюу төрүүлсэн, өргөж авсан ээж нь Баяндунгийн баатарлаг охидын дунд дайнд морджээ. Д.Базарханд гуай ээж болон хүргэн ахынхаа 40 жил дарсан нууцыг бидэнд ийнхүү задалсан юм.
-Халх голын дайнд оролцсон Баяндунгийн 16 охидын дунд таны ээж байсан хэрэг үү?
-БНМАУ-ын Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч даргын 1939 оны долдугаар сарын20-ны 80 дугаар тогтоолоор Баянтүмэнд 200-300 ортой цэргийн госпиталь байгуулсан юм билээ. Баянтүмэн гэдэг нь одоогийн Чойбалсан хотын төв хэсэг шүү дээ. Энэхүү дайнд явахаар Баяндун сумын 30 гаруй эмэгтэй хүсэлт гаргасан ч Намын төв хороо тэдний 16-г нь зөвшөөрч явуулсан юм билээ. Тэдний дунд намайг өргөж авсан ээж А.Дарийм, төрсөн ээж О.Балдармаа нар байсан.
-Ээж тань дайнд явсан тухайгаа хэрхэн дурсдаг байв?
-Ээж маань тэрхүү госпитальд асрагч хийж байсан юм гэсэн. Тэдгээр охид тэнд угаагч, цэвэрлэгч, сувилагч гээд л эмч нарын гар хөлийн үзүүрт зарагдаж байсан юм билээ. Сүүлд сум нэгдэлдээ ирээд тодорхой хугацаанд ажиллаад, зарим нь албан ёсоор сувилагч болсон юм байна. Ц.Чимэдцэрэн, Ж.Цэмпэлмаа хоёр эмч нарыг долоо хоног дагаад л тариа хийдэг болчихсон. Тэр хоёр л дайны үеэр сувилагч хийж байсан. Бусад нь хар бор л ажил хийж байсан юм гэсэн. Ж.Цэмпэлмаа нь сүүлд Багшийн техникум төгсөөд багш болсон гэсэн.
-Чухам яагаад 16 охиныг сонгож авсан талаар та сонирхож, судалж байв уу?
-Энэхүү түүхийг 1939 ондБаяндун сумын Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүрийн дарга байсан Н.Аюуш гэж хүн надад Халх голын дайны 40 жилийн ой буюу 1979 оны зургаадугаар сард аминчлан ярьсан юм. Тэр хүн миний ээжийн төрсөн дүүтэй ханилсан, хүргэн ах маань юм.Ах хэлэхдээ, 1939 оны зун Баяндун сумын залуусыг цуглуулж, 14 хоногийн хугацаатай монгол бичгийн түр сургууль ажиллуулж байсан юм гэсэн. 1937 оны хэлмэгдүүлэлтэд Баяндунгийнхан хиаруулж, сумын төвд эрчүүд бараг байхгүй болсон байсан юм билээ. Түр сургуульд 30 гаруй эмэгтэй суралцаж байсан. Тэд дайнд оролцох санал гаргасан юм билээ. Н.Аюуш ах энэ тухай аймгийн Намын төв хороонд танилцуулж, сум нэгдлийн даргаас зөвшөөрөл хүссэн байна. Гэтэл тэднээс 16-г нь дайнд явуулахыг сум нэгдлээс зөвшөөрчээ. Ингэхдээ голдуу хэлмэгдсэн, ардаа татлаа түлхээгүй хүүхдийг сонгож авсан гэж ярьсан. Учир нь, охидын амь нас үрэгдвэл хойноос нь нэхэх хүн байхгүй гэж энэ шийдвэрийг гаргасан юм гэсэн. Харин сум нэгдлийн дарга н.Жамц өөрийн охин Ж.Цэмпэлмааг сувилагч болгоно гэж явуулсан юм билээ. Халх голын дайны 30 жилийн ой буюу 1969 онд энэ тухай анх яригдсан ч нам дарсан гэж байсан.
-Яагаад нам дарсан юм бол, нууцлах ямар нэг шалтгаан байв уу?
-Охид дайн дууссаны дараа, 12 дугаар сар хүртэл эмнэлэгтээ өвчтөнүүдээ асарсан. Ингээд 12 дугаар сарын сүүлээр нутаг буцахаар болоход нь аймгийн Намын төв хорооноос настайвтар, бүдүүн хар хүн ирж яриа хийсэн гэсэн. Тэрээр, дайнд оролцсон тухай хэнд ч ярьж болохгүй гээд, охидоос ам тангараг авсан юм гэсэн. Ихэнх нь эсэргүүний хүүхдүүд байсан болохоор их айсан байх л даа. Үүнээс хойш 40 жилийн турш энэ тухай нэг ч үг дуугараагүй хүмүүс дээ. Энэ тухай өмнө нь би хүнд ярьж байгаагүй ээ. Н.Аюуш ах тэр зун надад хэлэхдээ, “За миний дүү, чи их сургууль төгслөө, чамд одоо нэг зүйл хэлэх ёстой. Гэхдээ үүнийг зөвхөн дотроо хадгалж яв. Хамаагүй ярьж явбал, хожим намын гишүүн болоход чинь саад болно” гэж анхааруулаад ярьсан юм.
-Дайнд тэдгээр бүсгүйчүүд нэг нь ч эндэлгүй эсэн мэнд ирцгээсэн үү?
-1939 оны долоодугаар сарын сүүлээр тэдгээр охидыг Баянтүмэнгийн госпитальд хүргэхээр үхэр тэргээр авч явсан. Зарим нь морьтой явцгаасан юм байна. Н.Аюуш ах сумаас 30 км газарт Яргын даваа хүртэл гаргаж өгсөн гэсэн. Тэд аймгийн төв орохын өмнөхөн дээгүүр нь онгоц нисэж, морьд үргэсэн. Энэ үед М.Цэгмид гэх охин мориндоо чирэгдэж бэртсэн. Ингээд эмнэлэгт хүргэгдээд 40 хоногийн дараа нас барсан гэж ярьсан. Тэгэхээр 16 эмэгтэй дайнд явахаар бүртгүүлсэн ч яг 15 нь оролцоод эсэн мэнд буцсан.
-Энэ түүхийг таны ах Н.Аюуш яагаад 40 жилийн дараа хэлэх болсон юм бол?
-Халх голын 40 жилийн ойн үеэр дайнд оролцсон бүсгүйчүүдийг аймгийн Намын төв хорооноос Оросын нэгэн генерал хүн асууж ирсэн. Тэр хүн дайнд сайн дураараа ирсэн охидтой хамт цэргийн госпитальд ажиллаж байсан юм гэсэн. Энэ үеэр аймгийн намын төв хорооныхон сандралдаж, “Үнэн” сонины сурвалжлагч н.Цэнднасааг энэ хүмүүсийг эрж сурах ажилд томилсон юм билээ. Ингээд “Үнэн” сонины сурвалжлагч н.Цэнднасаа ээжтэй чинь уулзаж, дайнд оролцсон хүмүүсийн нэр, усыг тодруулна гэсэн. Ах хэлэхдээ, ээж чинь чих хатуу болохоор ярилцахад нь чи туслах хэрэгтэй гэсэн. Ингээд маргааш нь үнэхээр аймгийн сонины сурвалжлагч н.Цэнднасаа ирж, ээжтэй нэлээд удаан ярилцсан. Ингээд “Дайнд оролцогчид” гээд нэр тэмдэглэж авсан. Үүнд, Арилдийн Дарийм 20 настай, Мөнхийн Дарийм 18 настай, Очирын Балдармаа 20 настай, Жамцын Цэмпэлмаа 16 настай, Самбуугийн Балжинням 14 настай, Дэлэгийн Цэгмэд 17 настай, Буджавын Жаргал 20 настай, Цэрэнгийн Чимэдцэрэн 15 настай, Цэдэнгийн Ханд 17 настай, Дагвын Балдалмаа 18 настай, Гэлэгбалсангийн Хандсүрэн 14 настай, Гончигийн Хандам, Дондогийн Ханджав, Магсарын Цэгмэд зэрэг нэр байсан. Тэр моринд чирэгдэж нас барсан нь Магсарын Цэгмэд, харин одоо энх тунх амьдарч байгаа нь Ц.Чимэдцэрэн гуай юм.
-Та эхээс хэдүүлээ вэ?
-Дайны дараа А.Дарийм ээжээс хүүхэд төрөөгүй. Тиймээс гэж миний төрсөн ээжээс намайг өргөж авсан юм билээ. Аав намайг авахаар ирэхэд, миний төрсөн ах намайг харамлаад байсан гэсэн. Тэгээд аав сумын төвөөс чихэр авч ирээд ахыг хуурч, намайг авч явсан гэнэ билээ. О.Балдармаа ээж сайн найзаа гээд хүүгээ өргүүлсэн. Миний ээж зургаан хүүхэд төрүүлсэн мундаг хүн бий. Дайны дараахан хүмүүс ах дүү нарынхаа хүүхдийг өргөж авдаг байсан. Миний ээж хамгийн бага дүүг үлдээгээд, бусад ах нарыг маань айлд өргүүлсэн юм билээ. Одоо ах дүү нар маань бүгд өөр овогтой. Миний өргүүлсэн аав ээж 50-60 насандаа өөд болсон юм. Түүний дараахан би төрсөн ээжтэйгээ цагаан сараар золгодог болсон доо.
-Таны хоёр өвөө ямар хүмүүс байсан бэ?
-Өвөө маань н.Маря гэдэг хөгшин байсан гэсэн. Аав маань хүнд өргүүлсэн юм билээ. Тэгээд хөгшин аавын талаар сайн мэддэггүй юм. Хэлмэгдсэн л юм гэсэн. Жаахан байхад энэ тухай сонирхож асуудаггүй тэнэг байжээ. Н.Аюуш ах 40 жил нууцалж байж надад ярьсан зүйлийг, би бас 40 жилийн дараа та нарт ярилаа шүү.
Сурталчилгаа
ЕБС-ийн 2024-2025 оны хичээлийн жилийн бүтэц, улирлын амралтын хуваарь
19/11/2024, 10:48
"Чингис хаан" сэдэвт олон улсын үзэсгэлэнг Чехийн үндэсний музейд дэлгэнэ
19/11/2024, 10:47
Хог шатааж эрчим хүч үйлдвэрлэх хоёр үйлдвэрийн тендерийг ирэх сард зарлана
19/11/2024, 10:45
Кибер аюулгүй байдлын түвшинг тодорхойлох судалгаа хийж байна
19/11/2024, 10:42
С.Мөнхзул дэлхийн аварга болжээ
19/11/2024, 10:41
ӨВӨРХАНГАЙ: Гүюг хаан, Ромын папын захидал Хархорум музейд хадгалагдаж байна
9/11/2024, 09:41
Төсвийн тодотголыг ирэх сард багтаан өргөн мэдүүлнэ
9/11/2024, 09:37
Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулиудын төслийг батлав
9/11/2024, 09:35
Австралид 16-гаас доош насны хүүхдүүд нийгмийн сүлжээ ашиглахыг хориглоно
9/11/2024, 09:34
Зайсангийн хуучин гүүрийг энэ сарын 8-наас ирэх сарын 1-ний өдөр хүртэл түр хааж, бохирын шугамыг шилжүүлнэ
6/11/2024, 17:33
Д.Трамп сонгуульд ялснаа зарлалаа
6/11/2024, 17:31
Д.Алтанхуягийг УДБЭТ-ын захирлаар томилжээ
2/11/2024, 19:21
Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүллээ
2/11/2024, 19:18
“Монгол бахархлын өдөр”-т зориулсан барилдаанд Улсын харцага Э.Даш түрүүлж, “Чингис хаан” цомыг хүртлээ
2/11/2024, 19:15
Баруун аймгийн автобуснууд Драгон төвөөс хөдөлнө
2/11/2024, 19:14
Хакухо аварга Шарга суманд эмнэлгийн тусгай тоноглолтой автомашин бэлэглэжээ
2/11/2024, 19:13
Бан Ги Мүн-д “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртээлээ
2/11/2024, 19:12
Г.Лувсанжамц: Үр дүнд суурилсан төсөв, салбар хоорондын уялдааг бий болгох хэрэгтэй
29/10/2024, 11:16
Л.Оюун-Эрдэнэ Х.Баттулгыг “…Шуналын гутамшигт үлгэрлэл” гэв
29/10/2024, 11:15
Засгийн газрын Хяналт хэрэгжүүлэх газрын даргаар Ч.Өнөрбаярыг томилжээ
29/10/2024, 11:14
Ирэх дөрвөн жилд аймаг, сумдыг орон сууцжуулна
29/10/2024, 11:12
“Чингис хаан” одонгоор Бан Ги Мүн-ийг шагнах уу?!
29/10/2024, 11:11
Нийслэл 385 жилийн хугацаанд таван удаа нэрээ сольж байжээ
29/10/2024, 11:09
Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаев төрийн айлчлал хийж байна.
29/10/2024, 11:06
Дүрслэх урлагийн “Оны шилдэг бүтээл-2024” үзэгчдийн мэлмийд хүрлээ
24/10/2024, 16:04
Монголд Симфони найрал хөгжим үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ой тохиож байна
24/10/2024, 16:00
Өвлийн дугуйгүй түгээлтийн машинуудад хариуцлага тооцно
24/10/2024, 15:57
Улаанбаатар дахь Америкийн төвийн 20 жилийн ой тохиолоо
24/10/2024, 15:55
"ТӨВ+100" оюутны тэтгэлэгт хөтөлбөр зарлалаа
24/10/2024, 11:28
Туркийн нийслэлд үйлдсэн террорист халдлагыг НҮБ-ын тэргүүн зэмлэн буруушаав
24/10/2024, 11:26
Г.Батхүү агсаны амь насаа алдсан Төрийн ордны газар
22/05/2019, 14:51
????? ????????? SpaceX ????????? ????? ??????? ?????
19/09/2018, 11:38
26/09/2018, 10:41
9/10/2018, 12:01
АНУ-ын шийдвэртэй холбоотойгоор алтны ханш буурч, нефтийн ханш өслөө
14/08/2019, 15:22
?.???????? ?????? ?????? ??????? ??????????? ???-?? ?????? ?????? ???????
21/09/2018, 13:45
Хэвлэл мэдээллийн салбарын гэрэл зурагчид үзэсгэлэнгээ нээв
25/03/2019, 09:25
"Монголыг чиглэсэн 100 мянган жуулчин агаарын тээврээс болж аяллаа цуцалдаг"
22/04/2019, 15:55
Гайхамшигт Антрактид Девен Строссын нүдээр
21/02/2019, 10:18
Эзэмшлийн газар дээрээ автомашин худалдаалж буй 15 ИААНБ-ын газар эзэмших эрхийг цуцаллаа
30/08/2019, 12:46
Бэлтгэл хошууч генерал Б.Баярмагнай: Медальон дурсгах нь цэргийн салбарт ихээхэн хөгжсөн соёл
15/03/2019, 12:37
.jpg)
???? ?????????? ?????
3/01/2019, 19:25
Гамшиг осол тохиолдсон үед Ард иргэдийн ирэх “Түр Цугаларах Талбай”-д
25/04/2019, 16:13
ЦАГИЙН САЛХИ СЭВЭЛЗҮҮЛСЭН "ЦАГИЙН ЗӨРҮҮ" ФОРУМ
17/04/2019, 12:19
Миний харсан Энэтхэгчүүд
13/03/2019, 09:42
“Хүний эрх, эрх чөлөө" шог зургийн үзэсгэлэнгийн нээлт боллоо
17/12/2019, 14:42
Монгол, Их Британи улсын далбаатай галт тэрэг аялалд гарав
19/02/2019, 15:55
Жүжигчин М.Макконахи Техассын их сургуулийн профессор болжээ
30/08/2019, 13:22
Хоккайдо: Монголын өсвөрийн гэрэл зурагчид тэргүүллээ
8/08/2019, 16:13
Уран уургач, бугуйлчдын тэмцээнээс....
27/02/2019, 17:25
АНУ-ын шийдвэртэй холбоотойгоор алтны ханш буурч, нефтийн ханш өслөө
14/08/2019, 15:22
Уран уургач, бугуйлчдын тэмцээнээс....
27/02/2019, 17:25
????? ????????? SpaceX ????????? ????? ??????? ?????
19/09/2018, 11:38
9/10/2018, 12:01
Миний харсан Энэтхэгчүүд
13/03/2019, 09:42
Үндэсний сэтгүүл зүй үүсэж хөгжсөний 106 жилийн ойн баярын өдөр
6/03/2019, 17:04
Жүжигчин М.Макконахи Техассын их сургуулийн профессор болжээ
30/08/2019, 13:22
Г.Батхүү агсаны амь насаа алдсан Төрийн ордны газар
22/05/2019, 14:51
Хэвлэл мэдээллийн салбарын гэрэл зурагчид үзэсгэлэнгээ нээв
25/03/2019, 09:25
“Хүний эрх, эрх чөлөө" шог зургийн үзэсгэлэнгийн нээлт боллоо
17/12/2019, 14:42
26/09/2018, 10:41
"Монголыг чиглэсэн 100 мянган жуулчин агаарын тээврээс болж аяллаа цуцалдаг"
22/04/2019, 15:55
???? ?????????? ?????
3/01/2019, 19:25
Уяачдад Монгол Улсын цол хүртээв
3/02/2019, 14:32
Гайхамшигт Антрактид Девен Строссын нүдээр
21/02/2019, 10:18
?.???????? ?????? ?????? ??????? ??????????? ???-?? ?????? ?????? ???????
21/09/2018, 13:45
Б.Баярсайхан: Байгууллагууд дэргэдээ цэцэрлэг байгуулахад төр хувьсах зардлыг нь даана
12/08/2019, 19:11
Эзэмшлийн газар дээрээ автомашин худалдаалж буй 15 ИААНБ-ын газар эзэмших эрхийг цуцаллаа
30/08/2019, 12:46
Өсвөрийн шатарчдын улсын аварга багаар Хэнтий аймаг шалгарлаа
6/03/2019, 11:03
ЦАГИЙН САЛХИ СЭВЭЛЗҮҮЛСЭН "ЦАГИЙН ЗӨРҮҮ" ФОРУМ
17/04/2019, 12:19
3 сэтгэгдэл